Auteur: Judith Niessen
De belangrijkste bron over het leven van Jan Swart, bijgenaamd ‘van Groningen’, is de korte biografie die Karel van Mander in zijn Schilder-boeck (1604) opnam.1 Het geboorte- en sterfjaar van de kunstenaar zijn onbekend. Rond 1525 was hij een volleerd meester, dus waarschijnlijk werd hij kort voor 1500 geboren. Van Mander vertelt dat Groningen zijn geboorteplaats was en dat Swart rond 1522-1523 in Gouda werkte. Volgens Van Mander was Adriaan Pietersz Crabeth, een oudere broer van Dirck en Wouter Crabeth, een leerling van Swart. Als dit het geval is, dan moet Swarts verblijf in Gouda zich later, in de tweede helft van de jaren 1530 hebben afgespeeld.2 De laatste datering die voorkomt op een werk van Swart – een gesigneerd en gedateerd reisaltaartje – is 1562, zodat hij in of na dat jaar moet zijn overleden.3
Van Mander vertelt dat Swart een tijd in Venetië verbleef en doorreisde naar Constantinopel. Bewijzen voor deze reis ontbreken. Volgens Van Mander schilderde Swart landschappen, naakten en figuren in de trant van Jan van Scorel. De kunstenaarsbiograaf kende geen schilderijen van hem, maar wel enkele houtsneden. Op basis van twee door Van Mander beschreven houtsneden – een Stoet van Turken te paard (1526) en De prediking van Christus vanaf een schip (ca. 1525) – kon een groot aantal prenten aan Swart worden toegeschreven.4 Swart leverde ontwerpen voor diverse boekillustraties, zoals voor de houtsneden in de zogenaamde Vorstermanbijbel – de bijbel die de boekdrukker Willem Vorsterman in 1528-1529 in Antwerpen uitgaf.5 Aangenomen wordt dat Swart in de tweede helft van de jaren 1520 in deze stad woonde. Behalve houtsneden leverde Swart ook ontwerpen voor een serie van tien etsen (waarvan er een 1553 en een 1558 gedateerd is), die zijn geëtst door een anoniem kunstenaar en werden uitgegeven door Hans Liefrinck.6 Daarnaast zijn er tekeningen van zijn hand bewaard gebleven, waaronder een twintigtal chiaroscuro-tekeningen.7 Een deel van Swarts tekeningen zijn ontwerpen voor gebrandschilderde glasruitjes.8 Als tekenaar begon Jan Swart in de stijl van de Antwerpse maniëristen, waarna hij invloed onderging van Dirk Vellert en Pieter Coecke van Aelst. Ook Albrecht Dürer en Hans Sebald Beham beïnvloedden zijn werk.
Noten
1 Van Mander 1604 (editie Miedema), fol. 227v. Deze biografie is gebaseerd op die van Schapelhouman in Amsterdam 1986, p. 175.
2 Schapelhouman in Amsterdam 1986, p. 175.
3 Zie daarvoor W. Savelsberg, ‘Eine Reisealtar von Jan Swart van Groningen aus dem Jahr 1562’, Niederdeutsche Beiträge zur Kunstgeschichte 28 (1989), pp. 77-88.
4 Voor beide prenten Amsterdam 1986, pp. 175-177, nrs. 59-60; Paris 2010, pp. 46-48, nr. 3.
5 Hollstein XXIX, 1984, pp. 115-120, nrs. 21-91.
6 Hollstein XXIX, 1984, pp. 123-125, nrs. 3-12.
7 Zie daarvoor M. Broch, ‘De gesluierde ontsluierd. Een iconografische identificatie van Jan Swarts Gesluierde vrouw in de verzameling Lugt’, Bulletin van het Rijksmuseum 48 (2000), pp. 157-161.
8 Zie New York 1995, pp. 166-174.
