De maand maart: het snoeien van de wijnstokken

Auteur: Judith Niessen

Het snoeien van de wijnranken gebeurt in het vroege voorjaar en staat in deze tekening synoniem voor de maand maart. De twee mannen met hun snoeimessen dragen nog bontmutsen tegen de voorjaarskou. In de lucht is een ram getekend, het bijbehorende teken van de dierenriem. De tekening maakte deel uit van een reeks met maanden van het jaar. Hiervan zijn nog twee tekeningen, de maanden juli en oktober, bewaard gebleven in dit museum (inv. nrs. Jan Swart 4 en Jan Swart 1). Een iets andere versie van de maand oktober, ook in dit museum, behoorde tot nog een reeks (inv. nr. Jan Swart 2). Nog vier tekeningen met maanden toegeschreven aan Jan Swart, gingen verloren bij de brand van 1864.

Voorstellingen van de seizoenen en maanden van het jaar kennen een rijke en gevarieerde beeldtraditie. Zo werden ze afgebeeld in de vorm van personificaties, allegorieën of marktstukken en – zoals hier – als landschappen met seizoensgebonden bezigheden. Miniaturen met de maanden van het jaar begeleiden al het kalendergedeelte van vijftiende- en zestiende eeuwse Nederlandse getijdenboeken en afbeeldingen met dit onderwerp illustreren in dezelfde periode gedrukte jaaralmanakken.¹

De ronde tekeningen zijn modellen voor glasruitjes. Van de maand maart zijn er twee bekend. Een glasrondje laat nagenoeg dezelfde voorstelling zien (afb. 1).² In een ander rechthoekig ruitje, in Leuven wordt de compositie nog eens herhaald met enkele kleine wijzigingen.³ De voorstelling is aan de onder- en rechterzijde iets afgesneden en in de achtergrond zijn nog een berg en huizen toegevoegd. Dit ruitje behoort tot een reeks waarvan ernog twee bewaard zijn gebleven, die zich ook in Leuven bevinden. Het zijn de maanden september en oktober.⁴ Van de maand september, met een zaaiende boer en het sterrenbeeld Weegschaal, is geen tekening bekend. De maand oktober combineert de voorstellingen van de twee tekeningen in dit museum.

Zoals gebruikelijk bij modellen voor glasvensters zijn de vier taferelen met duidelijke contouren getekend en daarna gewassen.⁵ De werkwijze zorgde voor een overzichtelijke afbeelding, die eenvoudig kon worden overgebracht op een glasvenster. De wassingen gaven de glasschilder een handvat voor het inkleuren van de voorstelling. Hoewel de tekeningen al sinds de negentiende eeuw aan Jan Swart van Groningen zijn toegeschreven, zijn waarschijnlijk medewerkers uit zijn atelier verantwoordelijk voor deze modellen.⁶ De figuren in de voorstelling zijn harder uitgevoerd dan die in de twee mooiste tekeningen uit de ‘Jan Swart groep’ in dit museum, De gelijkenis van het bruiloftsmaal (inv. nr. Jan Swart 5) en De ouderlingen bespieden Susanna (inv. nr. N 6). In de zestiende-eeuwse kunstenaarspraktijk was het bovendien gebruikelijk dat motieven en complete voorstellingen in de werkplaats volop werden gekopieerd voor (her)gebruik in glasvensters, schilderijen en andere kunstvoorwerpen.  Bij modellen voor glasruitjes kunnen slechts weinig tekeningen daadwerkelijk worden toegeschreven aan de naamgever van een atelier. Dit geldt ongetwijfeld voor de grote werkplaats die Jan Swart van Groningen moet hebben gehad, gezien het enorme aantal tekeningen die met hem geassocieerd kunnen worden.⁷ Allevier de tekeningen gaan ongetwijfeld terug op prototypen van Jan Swart zelf. De drie modellen uit dezelfde reeks zijn door dezelfde kunstenaar getekend, terwijl de tweede versie van de maand oktober kan worden toegeschreven aan een andere hand binnen dezelfde werkplaats. De datering rond 1540 wordt bevestigd door een serie modellen voor glasrondjes in een vergelijkbare stijl, die door Hans Sebald Beham rond dezelfde periode is vervaardigd.⁸