De maand oktober: de druivenoogst en het ploegen van het land

Auteur: Judith Niessen

In de maand oktober worden de druiven voor de wijn geoogst, zoals in deze tekening is te zien. In de schuur rechts worden ze verder bewerkt tot wijn, die in vaten de kelder in wordt getild. Links in de achtergrond is een boer met een door ossen of paarden getrokken ploeg al voren aan het trekken voor het opnieuw inzaaien van de grond. Bovenin is een schorpioen te zien, het teken van de dierenriem van deze maand. De tekening maakte deel uit van een reeks met maanden van het jaar. Hiervan zijn nog twee tekeningen, de maanden maart en juli bewaard gebleven in dit museum (inv. nrs. Jan Swart 3 en Jan Swart 4). Een iets andere versie van de maand oktober, ook in dit museum, behoorde tot nog een reeks (inv. nr. Jan Swart 2). Nog vier tekeningen met maanden toegeschreven aan Jan Swart, gingen verloren bij de brand van 1864.

Voorstellingen van de seizoenen en maanden van het jaar kennen een rijke en gevarieerde beeldtraditie. Zo werden ze afgebeeld in de vorm van personificaties, allegorieën maar of marktstukken en – zoals hier – als landschappen met seizoensgebonden bezigheden. Miniaturen met de maanden van het jaar begeleiden al het kalendergedeelte van vijftiende- en zestiende eeuwse Nederlandse getijdenboeken en afbeeldingen met dit onderwerp illustreren in dezelfde periode gedrukte jaaralmanakken.¹

De ronde tekeningen zijn modellen voor glasruitjes. De maanden maart en oktober zijn  samen met september, waarvan geen tekening bekend is, weergegeven in drie rechthoekige ruitjes in Leuven.² Ook kennen we nog een rond glasvenster waarop de maand maart een tweede maal is verbeeld.³ Het ruitje met de maand oktober (afb.) combineert de voorstellingen van de twee Rotterdamse tekeningen van deze maand. De druivendrager is overgenomen van deze compositie, terwijl de achtergrond en de bezigheden in de schuur overeenkomen met die in de andere tekening (inv. nr. Jan Swart 2) (afb.).  Het is een goed voorbeeld van werkplaatspraktijk, waarin bestaande voorstellingen met elkaar werden gecombineerd om tot nieuwe modellen te komen.

Zoals gebruikelijk bij modellen voor glasvensters zijn de vier taferelen met duidelijke contouren getekend en daarna gewassen.⁴ De werkwijze zorgde voor een overzichtelijke afbeelding, die eenvoudig kon worden overgebracht op een glasvenster. De wassingen gaven de glasschilder een handvat voor het inkleuren van de voorstelling. Hoewel de tekeningen al sinds de negentiende eeuw aan Jan Swart van Groningen zijn toegeschreven, zijn waarschijnlijk medewerkers uit zijn atelier verantwoordelijk voor deze modellen.⁵ De figuren in de voorstelling zijn harder uitgevoerd dan die in de twee mooiste tekeningen uit de ‘Jan Swart groep’ in dit museum, De gelijkenis van het bruiloftsmaal (inv. nr. Jan Swart 5) en De ouderlingen bespieden Susanna (inv. nr. N 6). In de zestiende-eeuwse kunstenaarspraktijk was het bovendien gebruikelijk dat motieven en complete voorstellingen in de werkplaats volop werden gekopieerd voor (her)gebruik in glasvensters, schilderijen en andere kunstvoorwerpen.  Bij modellen voor glasruitjes kunnen slechts weinig tekeningen daadwerkelijk worden toegeschreven aan de naamgever van een atelier. Dit geldt ongetwijfeld voor de grote werkplaats die Jan Swart van Groningen moet hebben gehad gezien het enorme aantal tekeningen die met hem geassocieerd kunnen worden.⁶ Allevier de tekeningen gaan ongetwijfeld terug op prototypen van Swart zelf. De drie modellen uit dezelfde reeks zijn door dezelfde kunstenaar getekend, terwijl de tweede versie van de maand oktober kan worden toegeschreven aan een andere hand binnen dezelfde werkplaats. De datering rond 1540 wordt bevestigd door een serie modellen voor glasrondjes in een vergelijkbare stijl, die door Hans Sebald Beham rond dezelfde periode is vervaardigd.⁷