De maand oktober: de druivenoogst en het ploegen van het land

Auteur: Judith Niessen

In de maand oktober is het tijd om de druiven te oogsten en het land te ploegen om in het voorjaar opnieuw te kunnen zaaien. In de schuur rechts worden de geoogste druiven bewerkt tot wijn, die in vaten de kelder in wordt getild. De schorpioen bovenin de voorstelling, is het dierenriemteken van de maand oktober. De tekening maakte deel uit van een reeks van maanden van het jaar. Drie tekeningen in het museum, de maanden maart, juli en een andere versie van oktober, waren onderdeel van nog zo’n reeks (inv. nrs. Jan Swart 1, Jan Swart 3, Jan Swart 4). Nog vier tekeningen met maanden toegeschreven aan Jan Swart, gingen verloren bij de brand van 1864.

Voorstellingen van de seizoenen en maanden van het jaar kennen een rijke en gevarieerde beeldtraditie. Zo werden ze afgebeeld in de vorm van personificaties, allegorieën of marktstukken en – zoals hier – als landschappen met seizoensgebonden bezigheden. Miniaturen met de maanden van het jaar begeleiden al het kalendergedeelte van vijftiende- en zestiende eeuwse Nederlandse getijdenboeken en afbeeldingen met dit onderwerp illustreren in dezelfde periode gedrukte jaaralmanakken.¹

De ronde tekeningen zijn modellen voor glasruitjes. De maanden maart en oktober zijn  samen met september, waarvan geen tekening bekend is, weergegeven in drie rechthoekige ruitjes in Leuven.² Ook kennen we nog een rond glasvenster waarop de maand maart een tweede maal is verbeeld.³ Het ruitje met de maand oktober (afb.) combineert de composities van de twee tekeningen in dit museum. De druivendrager is overgenomen van inv. nr. Jan Swart 1 (afb.), terwijl de achtergrond en de bezigheden in de schuur overeenkomen met deze tekening.  Het is een goed voorbeeld van werkplaatspraktijk, waarin bestaande voorstellingen met elkaar werden gecombineerd om tot nieuwe modellen te komen.

Zoals gebruikelijk bij modellen voor glasvensters zijn de vier taferelen met duidelijke contouren getekend en daarna gewassen.⁴ De werkwijze zorgde voor een overzichtelijke afbeelding, die eenvoudig kon worden overgebracht op een glasvenster. De wassingen gaven de glasschilder een handvat voor het inkleuren van de voorstelling. Hoewel de tekeningen al sinds de negentiende eeuw aan Jan Swart van Groningen zijn toegeschreven, zijn waarschijnlijk medewerkers uit zijn atelier verantwoordelijk voor deze modellen.⁵ De figuren in de voorstelling zijn harder uitgevoerd dan die in de twee mooiste tekeningen uit de ‘Jan Swart groep’ in dit museum, De gelijkenis van het bruiloftsmaal (inv. nr. Jan Swart 5) en De ouderlingen bespieden Susanna (inv. nr. N 6). In de zestiende-eeuwse kunstenaarspraktijk was het bovendien gebruikelijk dat motieven en complete voorstellingen in de werkplaats volop werden gekopieerd voor (her)gebruik in glasvensters, schilderijen en andere kunstvoorwerpen.  Bij modellen voor glasruitjes kunnen slechts weinig tekeningen daadwerkelijk worden toegeschreven aan de naamgever van een atelier. Dit geldt ongetwijfeld voor de grote werkplaats die Jan Swart van Groningen moet hebben gehad gezien het enorme aantal tekeningen die met hem geassocieerd kunnen worden.⁶ Allevier de tekeningen gaan ongetwijfeld terug op prototypen van Swart zelf. De drie modellen uit dezelfde reeks zijn door dezelfde kunstenaar getekend, terwijl de tweede versie van de maand oktober kan worden toegeschreven aan een andere hand binnen dezelfde werkplaats. De datering rond 1540 wordt bevestigd door een serie modellen voor glasrondjes in een vergelijkbare stijl, die door Hans Sebald Beham rond dezelfde periode is vervaardigd.<⁷