De gelijkenis van het bruiloftsmaal

Auteur: Judith Niessen

Blijkens het opschrift op de keerzijde, werd deze voorstelling al bij de verkoop van Wessel Jansz aan Johan Helmarck in 1607 herkend als de parabel van het koninklijk bruiloftsmaal. In deze gelijkenis (Matteüs 22:1-14), ook wel de onwaardige bruiloftsgast genoemd, stuurde een koning zijn dienaren erop uit om gasten uit te nodigen voor de bruiloft van zijn zoon. Iedere genodigde bedankte echter voor de eer; hij had wel wat beters te doen. Woedend stuurde de koning zijn dienaren nogmaals op pad. Ditmaal moesten zij iedereen die zij tegenkwamen, goed of slecht, arm of rijk, uitnodigen. Toen iedereen aanzat tijdens het bruiloftsmaal ontdekte de koning tot zijn ongenoegen dat een van de gasten zich niet voor de gelegenheid had gekleed. De man had hier geen verklaring voor en werd zonder pardon aan handen en voeten gebonden en in het donker naar buiten gegooid, want, zo besluit Matteüs, ‘velen zijn geroepen, maar weinigen uitverkoren’. En daarmee maakte hij meteen de moraal van deze gelijkenis duidelijk. Het bruiloftsmaal staat symbool voor het Koninkrijk der Hemelen en de tweede schifting, die aan tafel wordt gemaakt, laat zien, dat iedereen wel graag toegang wil tot de hemel, maar dat deze niet aan een ieder wordt verleend. Daarnaast werd deze parabel door de Roomskatholieke kerk tevens vergeleken met het Laatste Avondmaal en de eucharistie, waarbij Christus voor de gastgever staat en de gast zonder passende kleding symbool is voor degene die met een onzuiver geweten aan de eucharistieviering deelneemt.¹ Ook voor de calvinisten is de parabel van belang. In hun leer speelt namelijk de predestinatie ofwel uitverkiezing een belangrijke rol en is de mens al bij geboorte voorbeschikt voor eeuwig heil of verdoemenis.

Jan Swart tekende verschillende versies van de ontdekking van de onwaardige bruiloftsgast. In deze tekening liet hij een oudtestamentische hogepriester de onwaardige bruiloftsgast vermanend toespreken. De jongeman is in tegenstelling tot de andere, sober geklede genodigden, rijk gekleed. De trekken van de koning die aan tafel zit, doen denken aan die van Christus, waarmee Swart wellicht verwees naar de eucharistie. De rijke uitdossing van de jongeman staat symbool voor een ijdele en wereldse - en dus zondige - instelling. Voor hem was dan ook geen plaats bij de eucharistie of in de hemel.² Op de achtergrond wordt de jongeman met handen en voeten gebonden in het gat van een rots gesmeten.

In nog twee tekeningen met dit onderwerp, koos Jan Swart voor een ander uitgangspunt.³ In deze versies werd de onwaardige bruiloftsgast uitgebeeld in een monnikspij, die kan wijzen op een anti-clericale houding van de kunstenaar. Deze opstelling was typerend voor het begin van de Reformatie waarin misstanden in de katholieke kerk aan de kaak werden gesteld.⁴

Evenals de andere tekeningen die hetzelfde onderwerp uitbeelden, was deze tekening ongetwijfeld bedoeld als een ontwerp voor een glasruitje. Het blad zal, zoals gebruikelijk, deel hebben uitgemaakt van een reeks waarin het hele verhaal werd uitgebeeld. Van Swart kennen we tenslotte tekeningen die een andere episode uit het verhaal in beeld brengen, zoals Het uitzenden van de boden in Parijs en De aankomst van de armen bij het paleis in Wenen.⁵

De lineaire manier van tekenen die Swart hanteerde, is uitermate geschikt voor omzetting van de voorstelling in glas en werd ook toegepast door andere kunstenaars die veel glasontwerpen tekenden, zoals Pieter Cornelisz Kunst.