Le fossoyeur (De doodgraver)

Auteur: Esmee Postma

Van de Nederlandse surrealisten is Kristians Tonny de enige die sinds de jaren twintig daadwerkelijk heeft deelgenomen aan activiteiten van André Bretons surrealistische beweging. Hoewel hij niet officieel lid is van de Parijse surrealistische groep wordt Tonny uitgenodigd om te exposeren tijdens belangrijke groepstentoonstellingen, waaronder de eerste surrealistische tentoonstelling La peinture surréaliste in 1925 in Galerie Pierre, woont hij bijeenkomsten bij en sluit vriendschappen met leden van het eerste uur, onder wie Georges Hugnet, Benjamin Péret en René Crevel.[1]

Het is zijn werk op papier dat de aandacht trekt van de surrealisten en waarmee hij de meeste bekendheid zal verwerven. Met name de tekeningen in de ‘transfer-techniek’, een vorm van automatisch schrift waarbij hij ‘blind’ tekent en daardoor in grote vrijheid indrukken en associaties op papier kan zetten, zonder tussenkomst van rationele overwegingen als compositie en opbouw, sluiten aan bij de ideeën van de surrealistische beweging.[2] Vanaf de jaren twintig ontwikkelt Tonny een grote virtuositeit in deze tekentechniek, met fantastische en uiterst dynamische voorstellingen van grillige wezens en landschappen. Toch is de kunstenaar ook sceptisch over de rol van het automatisme: meer dan een improvisatie op papier ziet hij het als een denkoefening die aan het maken voorafgaat. De uiteindelijke totstandkoming van een surrealistisch kunstwerk, zowel van hemzelf als van zijn geestverwanten, is volgens Tonny wel degelijk overwogen.[3]

Terwijl zijn tekeningen de vaart en spontaniteit weerspiegelen waarmee ze tot stand kwamen, kenmerken zijn schilderijen zich dan ook door bedachtzamere composities. Hier werkt hij de vondsten van zijn tekeningen uit en speelt met kleurstellingen of onconventionele combinaties van olieverf, oliekrijt en tempera, vaak aangebracht in dunne, elkaar overlappende lagen.[4] Wanneer hij vanaf 1930 langdurige reizen onderneemt naar Marokko, Mexico en Guatemala, klinken de opgedane indrukken door in zijn voorstellingen. Wellicht is de mysterieuze flora en fauna op dit schilderij, daterend van rond 1936, daar een voorbeeld van. In broeierige kleuren is een droomlandschap van bezielde planten en fabeldieren weergegeven dat hoog uittorent boven de mensfiguur linksvoor. De geheimzinnige, duistere sfeer evenals het motief van het fantastische landschap doen denken aan het werk van de door Tonny bewonderde Max Ernst.[5] Met name diens ‘jungle-landschappen’ van buitenproportionele struikgewassen waarin zich allerlei vreemde wezens schuilhouden vertonen overeenkomsten met Tonny’s schilderij, hoewel de penseelvoering van Ernst veel gedetailleerder is.

Anders dan de tekeningen, waarbij hij zich concentreerde op de beweging van zijn hand in plaats van op de ontstane voorstelling, zijn de schilderijen een meer afgewogen weerslag van zijn belevingswereld. Of zoals een criticus Tonny’s kunstenaarschap in 1929 verwoordde: ‘zijn grote kunst is het waarschijnlijk en plausibel maken van het fabelachtige universum van zijn dromen’.[6]