Verborgen schatten
De collectie van Museum Boijmans Van Beuningen bestaat uit meer dan 154.000 objecten. In deze rubriek kiezen museummedewerkers hun favoriete kunstwerken, nu nog verborgen achter gesloten deuren, maar straks te zien in het depot. Deze keer kiezen conservatoren Saskia van Kampen-Prein en Peter van der Coelen surreële werken in de collectie.
Surrealistische kunst van alle tijden
Museum Boijmans Van Beuningen is het enige museum in Nederland met een uitgebreide collectie surrealistische kunst van wereldniveau. Sinds de jaren zestig verzamelt het museum schilderijen en objecten van onder anderen Dalí, Magritte en Ernst. De verbeelding, dromen en het absurde zijn zaken die centraal staan in surrealistische kunstwerken. Maar het surrealisme is allesbehalve een afgesloten beweging. Vanaf de fantastische beeldwerelden vol raadselachtige figuren van Jheronimus Bosch loopt het surreële perspectief als een rode draad door de collectie. En tot op de dag van vandaag bieden kunstenaars en vormgevers ons hun vervreemdende, choquerende of wonderlijke kijk op de dagelijkse werkelijkheid. Deze dwarsverbanden tussen objecten uit verschillende tijden schijnen nieuw licht op de collectie.
Een hoofd vol spullen
Peter: De uit groenten en fruit samengestelde koppen van Arcimboldo zijn geliefd vanwege hun bizarre karakter met het verrassende gezichtsbedrog. De schilderijen van
deze Italiaanse kunstenaar zijn tamelijk zeldzaam en niet in Nederlandse musea te vinden. Prenten naar zijn composities komen ook weinig voor. Drie jaar geleden kon het museum dit werk verwerven, met dit keer geen kop van groenten of fruit maar van allerlei spullen die met de bereiding van voedsel te maken hebben: een vijzel, een vergiet, lepels en vorken en ander gerei dat niet mocht ontbreken in een zestiende-eeuwse keuken. ‘Humani victus instrumenta’ staat erboven: gereedschappen voor de voeding van de mens. Het ontwerp van de prent gaat vermoedelijk terug op een tekening of schilderij van Arcimboldo, maar het voorbeeld bleef niet bewaard. Arcimboldo was in zijn eigen tijd een gewaardeerd kunstenaar, die werkte aan het keizerlijke hof in Praag. In de twintigste eeuw werd hij herontdekt door surrealisten zoals Dalí, die in hem een ‘overgrootvader’ zagen.
Paranoïde portret
Saskia: Aan het eind van de jaren 20 van de vorige eeuw ontwikkelde de Spaanse surrealist Salvador Dalí een techniek waarvoor de gekte of het paranoïde denken als uitgangspunt dient. Dit resulteerde in gedetailleerd geschilderde dubbelbeelden die op verschillende manieren kunnen worden gelezen. Met andere woorden: een afbeelding van een dor landschap met staande en hurkende figuren kan ook als een portret worden gezien. Dalí omschreef het paranoïde denken als een ‘delirium van interpretaties’. Hiermee bedoelde hij dat een eindeloze reeks interpretaties op gang kan worden gebracht bij het zien van een enkele afbeelding. ‘Le grand paranoïaque’ schilderde hij naar eigen zeggen na een gesprek over de zestiende-eeuwse Italiaanse kunstenaar Giuseppe Arcimboldo die het bekendste is om zijn ‘portretten’ opgebouwd uit fruit of vis, boomtakken, boeken en zelfs gereedschappen. Het museum bezit niet alleen verschillende dubbelbeelden van Dalí, maar sinds 2017 ook een prent van Arcimboldo, waarmee de overeenkomst in het werk van beide kunstenaars in een oogopslag is te zien.
Duivels en demonen
Peter: Jheronimus Bosch was al in zijn eigen tijd geliefd om zijn fantastisch geschilderde en fantasierijke werk. Het museum bezit twee beroemde schilderijen van hem, ‘De marskramer’ en ‘De heilige Christoffel’, en daarnaast nog ‘Het uilennest’, een van de mooiste tekeningen die ooit zijn gemaakt. De collectie bevat bovendien een flink aantal werken van navolgers van Bosch, waaronder deze ‘Verzoeking van de heilige Antonius’. Toen het schilderij werd gemaakt was Bosch al een kwart eeuw overleden. Het is een getrouwe kopie naar het middendeel van zijn Antonius-drieluik in het Portugese Museu Nacional de Arte Antiga te Lissabon. De heilige zit geknield in een wereld van duivels en demonen, angstaanjagende monsters die hem van zijn geloof af proberen te brengen. Meer dan welke kunstenaar dan ook heeft Bosch dergelijke fantastische, visionaire en vaak ook raadselachtige motieven in beeld gebracht. Ze spreken al eeuwenlang tot de verbeelding en hebben tal van kunstenaars geïnspireerd, niet in de laatste plaats de surrealisten.
Surrealisme in Mexico
Saskia: Vlak nadat de Britse kunstenaar Leonora Carrington en haar geliefde, de Duitse kunstenaar Max Ernst, zich in Zuid-Frankrijk hadden gevestigd veranderde hun leven radicaal. Als gevolg van de Tweede Wereldoorlog belandde Ernst in de gevangenis en Carrington zag zich genoodzaakt om naar Spanje te vluchten. In Madrid bezocht ze het nationale kunstmuseum Prado, waar ze oog in oog stond met Jheronimus Bosch’ beroemde triptiek ‘De Tuin der lusten’ (1490-1500). Zijn fantastische voorstellingen vormden een inspiratiebron voor veel surrealisten en maakten ook op haar een blijvende indruk. Dit blijkt uit de fabelachtige, mysterieuze schilderijen die ze in de tweede helft van de jaren veertig produceerde vanuit haar nieuwe woonplaats: Mexico-Stad. Een daarvan is ‘Again, the Gemini are in the Orchard’ dat uit een ommuurde tuin met spookachtige verschijningen, hoge bomen en pilaren bestaat. Maar waar Bosch scènes uit het paradijs en de hel heeft verbeeld, blijft de thematiek bij Carrington ongewis. Zij wil haar werk niet duiden, maar doet een beroep op onze verbeelding.
Depot Journaal
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Depot Journaal #4 dat deel uitmaakt van een serie van 6. Wil je graag alle gedrukte edities thuis ontvangen? Stuur dan een email naar info@boijmans.nl met je volledige naam en adres, plus de vermelding ‘ontvangst Depot Journaal’.