Studie van een naakte man met jongen

Auteur: Albert Elen

Deze tekening wordt door de meeste wetenschappers erkend als een eigenhandig werk van Jacopo Tintoretto, behalve door Rossi (2007), die het blad toeschrijft aan diens zoon Domenico (1560-1635). Marciari is van mening dat het hier om een werktekening door Jacopo gaat, waarbij hij wijst op de pentimenti bij de armen en het linkerbeen.^[1] De tekening maakt deel uit van een groep vlotte, uit het hoofd geschetste studies van mannelijke naakten met een overdreven musculatuur.^[2] Jacopo gebruikte deze zogenaamde sacco di noce (zak met noten)-stijl vooral in zijn late tekeningen, vanaf het midden van de jaren 1570.

Volgens Tietze/Tietze-Conrat (1944) is de houding van de man vergelijkbaar met een pose op een ateliertekening die zich nu in Florence bevindt. Zij vermoeden dat beide tekeningen werden gemaakt naar hetzelfde sculpturale voorbeeld.^[3] Het is echter waarschijnlijker dat het ging om een wassen bozzetto voor een sculptuur van Atlas, vermoedelijk door Michelangelo (1475-1564). Een fragment van die bozzetto bevindt zich nu in Rotterdam (afb.)^[4] en wordt ook in relatie gebracht met een andere tekening (I 396).

De samensteller van de Elenco, de inventaris van tekeningen uit het D’Adda-album (1926), omschrijft het werk als ‘no. 6: ‘Studio per un Enea fuggente con Ascanio’ (Studie voor een Aeneas op de vlucht met Ascanius), hoewel er binnen Tintoretto’s omvangrijke oeuvre geen schilderij met dit onderwerp bekend is.^[5] Rearick (2001), Loisel (2006) en Marciari (2018) beschouwen de mannelijke figuur als een voorstudie voor de heilige Christoffel staande op de wolken rechts midden onder in de bozzetto, nu in Madrid, voor de gigantische wandschildering Het paradijs in de Sala del Maggior Consiglio in het Dogepaleis in Venetië.^[6] De houdingen van de armen en het hoofd zijn echter heel anders en het linkerbeen van de geschilderde figuur gaat schuil achter wolken. Dat geldt ook voor de uiteindelijke figuur, met globe, in de voltooide schildering in Venetië die werd uitgevoerd door Domenico.^[7] Het is mogelijk dat onze tekening, evenals een andere, vergelijkbare studie in Rotterdam (I 406), later opnieuw als uitgangspunt voor de figuur in de compositie voor Het paradijs is gebruikt.

Een meer overtuigende, directe link werd al veel eerder geopperd door Tietze/Tietze-Conrat (1944) en later bevestigd door Bjurström (1963). Zij brachten de tekening in verband met de figuur die centraal in de compositie van De slag om het Gardameer, een van de vier, bijna achthoekige grote plafondschilderingen in de Sala del Maggior Consiglio in Venetië, op een houten plank staat.^[8] Zij wezen daarbij op de pentimenti die in de houding van het linkeronderbeen werden aangebracht. De benen kwamen daardoor verder uit elkaar te staan, zoals ook bij de geschilderde figuur het geval is. Tintoretto maakte mogelijk gebruik van een eerdere tekening die hij vervolgens voor dit doel aanpaste. Het kind en de stok liet hij weg en het hoofd draaide hij in een andere richting. Onze studie is een van de vier bewaard gebleven voorbereidende tekeningen voor figuren in dit schilderij; één daarvan is een bewerkte studie voor een uiteindelijk in spiegelbeeld geschilderde soldaat, nu in Londen, de andere twee bevinden zich in de Collectie Koenigs (I 77, I 406).^[9] Hierin bevindt zich ook een figuurstudie voor een soldaat in het bijbehorende fresco De verdediging van Brescia (I 76).^[10]