Studie voor een zwaardzwaaiende man, in vooraanzicht

Auteur: Albert Elen

Toen deze tekening nog deel uitmaakte van de D’Adda collectie (1926)^[1] werd het werk al aangemerkt als een voorbereidende studie voor de centrale figuur in De verdediging van Brescia (afb.), een van de vier bijna achthoekige plafondschilderingen in de Sala del Maggior Consiglio in het Palazzo Ducale in Venetië.^[2] Aanleiding was de opmerkelijke houding van de naakte man die een zwaard over zijn rechterschouder zwaait. Elke plafondschildering verbeeldt een scène uit een belangrijke slag uit de Venetiaanse geschiedenis: op het Gardameer (1440) en bij Gallipoli (1484), Argenta (1482) en Brescia (1438). Die laatste stad werd als eerste door de Milanese hertog Filippo Maria Visconti (1392-1447) bestormd, maar met hulp van het Venetiaanse leger onder leiding van Francesco Barbaro (1390-1454) succesvol verdedigd. De vier schilderingen werden tussen 1579 en 1582 door Jacopo Tintoretto’s atelier uitgevoerd, met behulp van ontwerpen en detailstudies van diens hand.

Het Rotterdamse blad is de enige bewaard gebleven voorbereidende tekening voor deze schildering met als centrale figuur de geharnaste soldaat met geheven slagzwaard. Hij is te midden van hevige gevechten afgebeeld, tegen een door vuur verlichte achtergrond en een lucht gevuld met rook. Tintoretto zal ongetwijfeld een assistent hebben opgedragen om als naaktmodel in de bewuste dynamische houding te poseren, staand op een verhoging. Omdat de plafondcompositie da sotto in su (van onderaf naar boven) zou worden bekeken, werd het model vanuit een lager standpunt en in extreem verkort perspectief getekend. Dit optische effect was geliefd bij Tintoretto en zijn tijdgenoten, die het vooral in grote plafondschilderingen toepasten om hun vaak overvolle composities dramatischer te maken. De tekening is gekwadreerd om te worden overgezet op doek. Op de verso staat een tekening van dezelfde naakte figuur in achteraanzicht, eveneens gekwadreerd maar niet gebruikt voor de plafondschildering. In de Koenigs Collectie bevinden zich figuurstudies voor het aanverwante fresco De slag op het Gardameer (I 77, I 80, I 406).

De tekening op de recto wordt unaniem beschouwd als eigenhandig werk van de meester. En hoewel Rossi (1975) de tekening op de verso als atelierwerk aanmerkte, is deze volgens ons door Jacopo zelf getekend, hetzij als alternatieve optie, hetzij om in een andere, voor ons onbekende compositie te worden gebruikt. Marciari wees op het ontbreken van de voeten, wat doet vermoeden dat de tekenaar al een compositietekening had gemaakt en daardoor wist dat de voeten in de schildering toch niet zichtbaar zouden zijn.^[3] Marciari zag onze tekening als een voorbeeld van de zogenaamde sacco di noce (zak met noten)-stijl die typerend is voor Tintoretto’s tekeningen uit de tweede helft van de jaren 1570 en zich kenmerkt door ‘een sterke overdrijving van musculatuur waarbij de contouren van het lichaam vaak vervormd worden tot zwabberende, bobbelige lijnen’.^[4] Volgens hem werden deze tekeningen naar de verbeelding gemaakt en niet naar een levend model of ledenpop.^[5]