Studie van een Atlas-figuur

Auteur: Albert Elen

Dit is een van de vijftien bladen met studies door Tintoretto en zijn werkplaatsassistenten van een klein formaat beeldje van Atlas, gezien vanuit verschillende gezichtspunten. Indien compleet zou de ongeklede figuur de hemelglobe op zijn schouder dragen en een stok in zijn rechterhand houden, maar deze gebruikelijke attributen ontbreken in de tekening en misschien gold dit ook voor het model als dat van was of terracotta was gemaakt.^[1] Tintoretto was hoe dan ook alleen in de figuur zelf geïnteresseerd, om diens pose en anatomische details te kunnen bestuderen. Twee andere overgeleverde bladen, waaronder het meest indrukwekkende in deze reeks, behoren eveneens tot de Collectie Koenigs, maar zijn deel van een groep werken die zich sinds de Tweede Wereldoorlog in afwachting van restitutie aan Nederland in Moskou bevindt.^[2] Ook het beeldje dat als model zou hebben gediend, bevindt zich daar. Dit model, dat ooit aan Jacopo Sansovino (1486‑1570) werd toegeschreven, houdt een stok vast, maar de globe ontbreekt.^[3] Wel wijken details in de tekeningen net iets van dat beeldje af. Een andere kleinschalige sculptuur, van verguld brons (zonder stok, maar met een later toegevoegde globe) die zich nu in Londen bevindt, lijkt dan meer op de tekeningen en Tintoretto's model, maar kan niet door hem zijn gebruikt omdat het beeldje pas rond 1600 werd gemaakt, lang na de tekeningen.^[4]

Een derde beeldje, aangemerkt als `Noord-Italiaans eind zestiende eeuw', dook onlangs in de kunsthandel op en toont dezelfde figuur, maar zonder enig attribuut.^[5] Correct vermeldt de veilingcatalogus van Sotheby's dat alle drie de beeldjes gerelateerd lijken te zijn aan het kleinschalige en slechts ten dele bewaard gebleven wasmodel 'naar Michelangelo' in Museum Boijmans Van Beuningen (BEK 1124).^[6]

Op grond van Tintoretto’s werkplaatsinventaris, die na zijn dood in 1594 werd opgesteld, weten we dat hij een wassen bozzetto (model) van een Atlas-figuur bezat en dat kan heel goed het Rotterdamse beeldje kan zijn geweest.^[7] Omdat was kneedbaar is, kon de kunstenaar de figuur enigszins aanpassen, zoals de stand van zijn armen, om alternatieve houdingen uit te proberen en zo het dramatisch effect te verhogen. Een nadeel is echter dat was kwetsbaar is, wat ook het beeldje in Rotterdam bewijst; in de loop van de tijd verloor het zowel zijn onderbenen als beide armen. De figuur werd tot voor kort dan ook niet als Atlas herkend, maar beschouwd als een liggende riviergod, gerelateerd aan Michelangelo's onuitgevoerde model voor de graftombe van de Medici in de Sacrestia Nuova van de San Lorenzo in Florence.

Deze tekening werd door Tietze/Tietze‑Conrat (1944) opgenomen in de lijst met eigenhandige tekeningen van Jacopo, maar door Rossi (1975) als zodanig afgewezen en later aangemerkt als ‘school’ (2007). Volgens Marciari is de tekening ‘niet de meest competente tekenoefening van de werkplaats', en daar zijn wij het mee eens.^[8]