Abraham zegent het huwelijk van Isaac en Rebecca

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening hoort bij een groep tekeningen en glasrondjes die een of meerdere reeksen van voorstellingen uit het boek Genesis hebben gevormd. Ze leunen in stijl en compositie sterk op het voorbeeld van Hugo van der Goes. Hoewel de precieze relatie tussen Van der Goes en deze groep niet duidelijk is, suggereren de kunstwerken dat een of meerdere werkplaatsen in Gent of de Zuidelijke Nederlanden in het bezit waren van modelboeken of ontwerpen met motieven gebaseerd op Hugo’s inventies.¹

Van de serie uit de geschiedenis van Isaac waar deze Abraham zegent het huwelijk van Isaac en Rebecca onderdeel van was, kennen we verder alleen nog Rebecca neemt afscheid van haar ouders, dankzij een tekening in Berlijn en een glasruitje in Amsterdam.² Ook het hier getekende huwelijkstafereel is uitgevoerd in glas en kennen we uit twee vensters in Amsterdam (afb.) en Londen.³

Het huwelijk tussen Isaac en Rebecca kwam tot stand dankzij Abraham, die zijn dienaar Eliezer naar Mesopotamie stuurde om een vrouw voor zijn zoon te zoeken. Daar vond hij dankzij Gods interventie bij de bron Rebecca, de dochter van Bathuel. Na de goedkeuring van Rebecca’s ouders werd alles klaargemaakt voor vertrek en nam Rebecca afscheid. (Genesis 24: 59). Dit is het moment dat in de Berlijnse tekening wordt uitgebeeld. Het daaropvolgende huwelijk wordt in de Rotterdamse tekening getoond en kent in de bijbel alleen indirecte verwijzingen (Genesis 24: 67 en 25: 20). In de voorstelling zegent Abraham het bruidspaar door hun handen vast te houden.

De tekenstijl kent zijn oorsprong bij Hugo van der Goes, maar is hier meer gestileerd. De tekening is zeer gedetailleerd uitgewerkt. De figuren en het landschap zijn gemodelleerd aan de hand van talloze kleine parallelle arceringen en kruisarceringen en de tekenaar gebruikte twee tonen inkt om licht-donker contrasten te bewerkstellingen. Dit alles geeft de voorstelling een zachte aanblik. De tekening is verfijnder dan die in Berlijn en is eerder verwant aan een tekening uit dezelfde groep in Boston, Abraham zendt Hagar en Ishmael weg.⁴ Ondanks de hoge kwaliteit van het blad is het gekopieerd naar voorbeeld, zo blijkt uit de cirkelvormige voorstelling die op het vierkante blad vrijwel nergens zijn grens overlapt.

Om onbekende redenen is de voorstelling in het verleden verknipt, waardoor een deel is verdwenen en een deel opnieuw aan elkaar is gezet. Dankzij het glasruitje in Amsterdam weten we bijvoorbeeld dat de vrouw te paard, die in de tekening rechtsboven is afgebeeld, oorspronkelijk rechts naast de twee vrouwen was geplaatst. Wat nog niet eerder is opgemerkt is dat op een andere blad vier fragmenten van de tekening zijn opgeplakt (afb.). Zo zijn de verticale golvende arceringen in het fragment linksboven en helemaal onderaan te identificeren als het horizontaal gearceerde hekwerk rechts naast de vrouwelijke bediendes in het glasrondje. De boomkruin, bewaard gebleven in het fragment linksboven, stond oorspronkelijk in de achtergrond ter hoogte van het dak van het huis. De arceringen daaronder zijn vermoedelijk toe te schrijven aan het landschap in de achtergrond. De figuren die in het glasrondje in de achtergrond nog zichtbaar zijn en enkele andere details zijn verloren gegaan.

Met de identificatie van deze fragmenten blijkt dat het Amsterdamse glasrondje, in tegenstelling tot wat altijd gedacht werd, de tekening nauwkeurig volgt.⁵ Het kan daarom niet uitgesloten worden dat deze tekening tot voorbeeld diende van het ruitje in Amsterdam. Zoals gebruikelijk werd er door glasschilders volop gevarieerd op beproefde composities, zoals deze huwelijksvoorstelling. In het glasruitje in Londen bijvoorbeeld, is de groep voorin exact herhaald maar wijkt de voorstelling daarvan af in de achtergrond.

Lange tijd werd gedacht dat de tekening met Leiden geassocieerd kon worden: ze werd zelfs aan Hugo Jacobsz, de vader van Lucas van Leyden toegeschreven.⁶ De sterke connectie met het werk van Hugo van der Goes maakt dit echter niet aannemelijk. Wel kende de compositie in de vroege zestiende eeuw een brede verspreiding in de Zuidelijke èn Noordelijke Nederlanden. Zo vormt de compositie de basis voor een vroeg-zestiende eeuws glasrondje waarop een priester de plaats van Abraham heeft ingenomen en dat mogelijk in de Noordelijke Nederlanden geplaatst kan worden (afb.).⁷ Daarnaast heeft het model ook zijn sporen nagelaten in een ontwerp voor een glasrondje in dit museum (inv. nr. MB 1456) dat rond 1510-20 in Leiden gemaakt moet zijn.