Rotoreliëfs (Optische schijven)

Auteur: Bert Jansen

Begin 1935 schrijft Marcel Duchamp aan kunstenaar, mecenas en verzamelaar Katherine Dreier, die Le Grand Verre (1915-1923) bezit, dat hij twee projecten voor ogen heeft waarmee hij wil teruggrijpen op eerder werk.^[1] Het eerste is de reproductie van zijn oeuvre in een miniatuurmuseum dat zou leiden tot La boîte-en-valise. Het tweede project herinnert aan de roterende schijven die hij heeft gebruikt voor de film Anémic Cinéma uit 1926. Daarin worden ronddraaiende schijven met een spiraalvormig patroon afgewisseld met schijven waarop woordgrappen en zinnen zijn geschreven. De zes schijven in de museumcollectie zijn aan beide zijden bedrukt met eenzelfde spiraalvormig patroon, dat, wanneer gedraaid op een grammofoon, een suggestie van diepte geeft. Een ‘speeltje’ noemt Duchamp ze in zijn brief aan Dreier. En net zoals bij zijn litho Obligation de Monte Carlo wil hij ze buiten de kunstwereld om op de markt brengen.

Nadat op 9 mei 1935 de merknaam is vastgelegd, laat hij een oplage van vijfhonderd stuks maken die hij op 30 augustus 1935 presenteert op de uitvindersbeurs Concours Lépine in Parijs. Er is echter geen belangstelling voor. Daarop besluit Duchamp om de schijven alsnog onder de aandacht van de kunstwereld te brengen middels de publicatie van een artikel van zijn vriendin Gabrielle Buffet in Cahiers d’Art.^[2] Bij het artikel worden ook enkele Rotoreliëfs in kleur afgedrukt. De titel van het stuk, ‘Coeurs Volants’ (vliegende harten), verklaart het ontwerp van Duchamp voor het omslag van het tijdschrift: drie harten in afwisselend rood en blauw liggen gedeeltelijk over elkaar. Door het kleurverschil ontstaat een optische trilling. De compositie kan worden gezien als de manifestatie van de elektriserende vibratie tussen Duchamp en Buffet. Hun vriendschap, die al dateert van 1911, is in 1921 uitgemond in een liefdesrelatie.^[3] Naast het artikel van Buffet is de uitleg van een ingenieur opgenomen over het fysiologische effect van die optische trilling tussen het rood dat naar voren lijkt te komen en het blauw dat lijkt te wijken en dat ook met de term coeurs volants wordt aangeduid.

De optische schijven zou Duchamp later nogmaals gebruiken. In 1953 laat hij een oplage van duizend stuks maken waarvan er maar liefst zeshonderd per ongeluk worden vernietigd.^[4] De laatste honderd stuks geeft hij in 1959 aan kunstenaar Daniel Spoerri die ze gebruikt in zijn project Edition MAT (Multiplication d’Art Transformable) (vanaf 1959). Dit project heeft tot doel om zo goedkoop mogelijk objecten van beroemde kunstenaars in series te produceren. Die multiples, zoals ze worden genoemd, zouden het begin vormen van een opvatting over de relatieve betekenis en waarde van de uniciteit van een kunstwerk – een kenmerkend uitgangspunt voor veel kunst in de jaren zestig.