Het oordeel van een keizer

Auteur: Judith Niessen

Op een verhoging staat een koning in contraposto met zijn linkerhand in zijn zij. In zijn rechterhand houdt hij een scepter, waarvan de onderkant op zijn been steunt. Voor hem knielen twee mannen die druk gebaren. Links daarvan wijst een man met zijn linkerarm naar boven. Om hen heen staan nog enkele toeschouwers. De voorstelling is tot nog toe niet geïdentificeerd. Op basis van iconografische overeenkomsten met een vroeg historiestuk van Rembrandt in Leiden, meende Schmidt-Degener dat hier wellicht De clementie van Titus was uitgebeeld.¹ In dat verhaal betrapt de Romeinse keizer Titus twee samenzweerders, die hij vervolgens genade schenkt. Deze interpretatie kan voor beide voorstellingen echter onvoldoende worden onderbouwd.²

Net als drie andere tekeningen in het museum (inv. nrs. N 137, N 124, N 78) kan deze tekening in verband worden gebracht met miniaturen uit de late vijftiende en vroege zestiende eeuw. Zij functioneerde lange tijd als model binnen werkplaatsen van boekverluchters, die zich concentreerden rondom Gent en Brugge. Zo is de rechterhelft van de compositie, inclusief de koning en de hier verder niet uitgewerkte troon gebruikt voor een miniatuur van Christus voor Pilatus, die rond 1525-30 door Simon Bening werd vervaardigd voor het gebedenboek van kardinaal Albrecht von Brandenburg.³ (afb. 1). De knielende man rechtsonder is te zien in een miniatuur met Het volk Israel vraagt God de Messias te zenden uit het Grimani Breviarium.⁴ Ondanks de kwaliteit van de tekening, is het de vraag of zij zelf het prototype is voor deze voorstellingen. Vermoedelijk is ook zij gekopieerd naar voorbeeld. De contouren in zwart krijt van de niet uitgewerkte troon zijn wellicht het resultaat van overbrenging aan de hand van een calqueerpapier. Hierbij werd de keerzijde van een vel papier zwart gemaakt met krijt en tussen het origineel en het blad van de kopie gelegd. Daarna werden de contouren van het origineel doorgegriffeld, waardoor het krijt zich hechtte aan het nieuwe oppervlak.⁵

Pächt schreef de tekening toe aan de Meester van Maria van Bourgondië, die rond 1480 actief was. Hij deed dit op basis van vermeende stijlovereenkomsten met een aantal aan deze kunstenaar toegeschreven miniaturen uit de L’Abbaye du Saint Esprit.⁶ Het oeuvre van deze meester is sinds die tijd verdeeld over twee handen: de Weense Meester van Maria van Bourgondië en de zogenaamde ‘Ghent Associates’.⁷ Hoewel de gedrongen figuren overeenkomen met miniaturen van de Weense Meester van Maria van Bourgondië, zijn er te weinig aanknopingspunten om een toeschrijving van de compositie of de tekening aan hem of aan de ‘Ghent Associates’ te rechtvaardigen. Om die reden wordt het blad hier toegekend aan een anonieme kunstenaar die mogelijk werkzaam was in Gent of Brugge, de twee centra van boekverluchting die aan het einde van de vijftiende en het begin van de zestiende zo nauw met elkaar verbonden waren.⁸ De ontstaansperiode van rond 1480 is algemeen aanvaard. Zij wordt onderschreven door de kledingstijl van de figuren en de tekenstijl met de korte, hoekige arceringen, die zijn equivalent kent in Nederlandse tekeningen uit die periode, die worden geassocieerd met Hugo van der Goes en zijn school.⁹