Clarividencia (Helderziendheid)

Auteur: Marijke Peyser

De werken die Wifredo Lam, de Cubaanse schilder van Chinees-Afrikaanse afkomst, na zijn terugkeer uit Europa naar Cuba in 1941 schildert, kenmerken zich door motieven die verwijzen naar de cultuur en de godsdienst van de inheemse bevoking. Cubaanse afstammelingen van de Afrikaanse Yoruba- en Fonvolken die ooit als slaven naar Cuba werden verscheept, geloven in Santeria, een godsdienst met vele Goden. De dominante figuur op Lams doek Clarividencia is een staand wezen dat zowel menselijke als dierlijke trekken heeft, de ‘paard-vrouw’.^[1] Haar rechterarm eindigt in een staart, haar benen monden uit in hoeven. Boven haar nek bevindt zich een driehoekig hoofd met horens, een bolvormige kin en een sikje. Het kleine ronde hoofd dat met een langwerpige vorm, voorzien van vleugels, aan dit driehoekige hoofd verbonden is, verwijst naar Eleggua, de God van de wegen. Het wapen dat de liggende, waarschijnlijk overleden, vrouw in haar rechterhand houdt heeft betrekking op de God van het ijzer, Oggun.^[2]

Op veertienjarige leeftijd trekt Lam naar Havana om rechten te studeren en een schildersopleiding te volgen aan de Escuela Profesional de Pinture de l‘Academia de San Alejandro. Maar Europa oefent een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op de jonge kunstenaar die zich wil ontdoen van de academische vormentaal van zijn opleiding. Een studiebeurs biedt Lam de kans om in 1923 naar Spanje te vertrekken, waar hij zich aansluit bij anti-fascistische groeperingen. In 1936 strijdt hij aan de zijde van de Republikeinen. Wanneer het fascisme de overhand krijgt, verruilt hij in 1938 na veertien jaar Spanje voor Parijs, waar hij kennismaakt met Pablo Picasso. Diens werk inspireert hem en Picasso’s rijke verzameling etnografische sculptuur wekt zijn bewondering.^[3] Lam realiseert zich dat Europese kunstenaars en intellectuelen, in het bijzonder de surrealisten, niet-westerse kunst en etnografische objecten koesteren. Dit in tegenstelling tot zijn landgenoten in Cuba. Het werk dat hij voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog maakt, raakt hier dan ook door beïnvloed. Via Picasso en diens toenmalige geliefde Dora Maar maakt Lam kennis met belangrijke figuren uit de Parijse kunstwereld, onder wie Paul Éluard, Georges Braque, Marc Chagall en Fernand Léger.^[4] Ook ontmoet hij in de zomer van 1939 André Breton.^[5]      

Als de Duitsers in juni 1940 Parijs binnenvallen, is Lam een van de velen die naar Zuid-Frankrijk vlucht. In Marseille treft hij Breton en andere surrealisten. Tijdens de tien maanden die voorafgaan aan zijn vertrek naar Martinique heeft Lam nauw contact met Breton.^[6] De Cubaan verdiept zich in het surrealistische gedachtengoed – het automatisme, het belang van dromen en het onderbewuste – en geeft deze elementen een plaats in zijn beeldend werk: fantastische wezens met horens en maskers doen hun intrede in zijn schilderijen. Lams illustraties voor Bretons publicatie Fata Morgana uit 1942 getuigen hiervan en lopen vooruit op zijn vormentaal na zijn terugkeer in Cuba, wanneer hij de cultuur en identiteit van zijn geboorteland in toenemende mate opneemt in zijn werk.^[7] De titel van Clarividencia – helderziendheid – kan eveneens in verband worden gezien met het loslaten van de rede en het openstaan voor het irrationele.