Dode Vlaamse gaai (Garrulus glandarius)

Auteur: Gert Jan van der Sman

Deze tekening op perkament uit de voormalige Collectie Koenigs kent een toeschrijving aan Jacopo de’ Barbari, maar is door kunsthistorici nooit opgemerkt. Het is een van de zeer weinige ‘non-German drawings’ die in 2004 door Oekraïne aan Nederland werden gerestitueerd samen met niet minder dan 134 bladen van Duitse meesters uit de vijftiende en zestiende eeuw.

De toeschrijving aan Jacopo de’ Barbari is gebaseerd op verwantschap met de beroemde tekening van een levenloze grijze patrijs die wordt bewaard in Londen (ca. 1504).^[1] Die studie is uitgevoerd in waterverf op papier, met veel aandacht voor de subtiele grijs- en bruinnuances van het verenkleed. Maar terwijl de Londense tekening dankzij de uiterst fijne penseelvoering een zekere transparantie bezit, is de onderhavige tekening zwaarder van opzet en uitvoering. Meerdere factoren dragen daartoe bij: de drager (perkament in plaats van papier), de donkere achtergrond, de witte grondering op de voorgrond en de tamelijk sterk aangezette donkere partijen van de kop en linkervleugel van de Vlaamse gaai.

Tot op heden zijn er van Jacopo de’ Barbari geen tekeningen op perkament bekend, wat maakt dat het onderhavige blad met een zekere terughoudendheid aan de kunstenaar dient te worden toegeschreven. De reeds genoemde licht-donkercontrasten geven daar eveneens aanleiding toe. Toch zijn er ook stijlelementen die de tekening in Rotterdam met het werk in Londen verbinden, in het bijzonder het gebruik van parallelle arceringen op de borst van de Vlaamse gaai.^[2] Dergelijke arceringen treffen we ook aan in de schaduwpartijen op de tekening in Londen. Vergelijkbaar is daarnaast de indeling van het beeldvlak; zoals Jacopo de’ Barbari in de Londense tekening de verticale middenas accentueerde, zo ligt de nadruk hier op de horizontale as. Tot slot vertoont het kleurgebruik van de Rotterdamse tekening verwantschap met De’ Barbari’s trompe-l’oeil schilderij Stilleven met een patrijs en ijzeren handschoenen in München, waarvoor het eerdergenoemde blad in Londen vermoedelijk een voorstudie is.^[3]

In zijn dissertatie over Jacopo de’ Barbari poneerde Jay Levenson de stelling dat De’ Barbari tijdens zijn verblijf in Duitsland meerdere studies van dode vogels vervaardigde.^[4] Het blad uit de verzameling Koenigs wijst mogelijk in die richting. Hier werd gekozen voor een picturale uitwerking, waardoor de tekening tevens als zelfstandig kunstwerk dienst kon doen.