De triomf van Isaäk

Auteur: Judith Niessen

Deze Triomf van Isaac vormt samen met nog twee tekeningen in dit museum, De triomf van Jozef (inv. nr. N 178) en De triomf van Stefanus (inv. nr. N 179) onderdeel van een serie van acht ontwerptekeningen uit 1559 voor een prentenreeks die zijn titel ontleent aan het opschrift en de voorstelling van de eerste prent: Patientiae Triumphus, ofwel de Triomf van de Lijdzaamheid. Deze reeks is door Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590) gegraveerd en uitgegeven door Hieronymus Cock (1507/10-1570).¹ De andere verbeelde triomfen zijn die van David, Job, Tobias en Christus. Met uitzondering van de eerste voorstelling zijn alle ontwerptekeningen bewaard gebleven.² Heemskerck ontwierp in totaal drie prentreeksen met triomftochten, waarvan deze de eerste is.³ Triomftochten genoten in de vijftiende en zestiende eeuw een grote populariteit en werden bij verschillende gelegenheden opgevoerd, waarvan de blijde inkomsten het meest bekend zijn. Hieraan lagen de Romeinse zegetochten van keizers en veldheren ten grondslag, waarin krijgsgevangenen, offerdieren en overige buit triomfantelijk werden getoond. Dankzij afbeeldingen op zuilen en triomfbogen genoten deze zegetochten bij latere generaties bekendheid. Aan de optochten in de Nederlanden werd in de zestiende eeuw vaak een allegorisch element toegevoegd, mede onder invloed van de veertiende-eeuwse gedichtenreeks van Petrarca, de Trionfi.⁴ Zo ook bij deze prenten die met elkaar een allegorie op de lijdzaamheid vormen, die uiteindelijk als enige over alles triomfeert. Door tegenspoed te dulden, kon de kennis over God worden vergroot, om uiteindelijk tot de Goddelijke genade te komen. Het was een populaire gedachte in de zestiende eeuw. Zo schreef Erasmus een klaagzang op het geduld (‘Elegia de Patientiae’) in zijn Carmina selecta (geselecteerde gedichten).⁵ Het idee wordt in deze reeks duidelijk gemaakt aan de hand van Patientiae, afgebeeld op een triomfwagen afgebeeld, die in zes bladen wordt gevolgd door bijbelse figuren die dienen als exempla van lijdzaamheid. Het betreffen vijf personages uit het Oude Testament, Isaac, Jozef, David, Job en Tobias en één uit het Nieuwe Testament, de heilige Stefanus. Ze rijden op een dier, wiens eigenschappen in relatie staan tot die van hen. Op de achtergrond zijn de belangrijkste gebeurtenissen uit hun leven afgebeeld en ieder draagt een vaandel met een toepasselijk symbool. Tevens wordt bij de gravures elke voorstelling verklaard aan de hand van een onderschrift in het Latijn. De optocht wordt afgesloten met Christus op een zegekar, die de duivel, de dood, de wereld en de onderwereld met zich meevoert. Hij symboliseert de ultieme triomf, de Goddelijke genade. Dat de figuren tot voorbeeld dienen, wordt nog eens benadrukt doordat de stoet zich op een podium bevindt. De serie genoot grote populariteit en werd tot in de zeventiende eeuw talloze malen herdrukt. Daarnaast werd zij uitgebreid beschreven door Vasari in zijn kunstenaarsbiografie van Van Heemskerck.⁶

De Triomf van Isaac is de tweede voorstelling in deze serie. Isaacs lijdzaamheid bestaat uit zijn gehoorzaamheid aan God tijdens het moment dat Abraham hem moest offeren (Genesis 22: 9-13). Het offer wordt net op tijd verhinderd, zo is links in de achtergrond te zien. Terwijl Isaac vastgebonden en geblinddoekt wacht op wat komen gaat, houdt een engel Abraham tegen. Achter hen in de bosjes ligt een ram dat in Isaacs plaats geofferd kan worden. Centraal in de voorstelling rijdt Isaac in triomf op een kameel. De kameel trekt een zegekar met daarop de attributen van het verhinderde offer, de ram, het brandhout, de brandende oliekruik, het offerblok en Abraham’s zwaard. Zoals alle andere figuren uit deze triomfreeks, houdt ook Isaac een kruis vast. Mogelijk verwijst het naar Isaacs offer, als prefiguratie van de kruisdood van Christus. De boeien op het vaandel verwijzen naar zijn vrijwillige onderwerping aan het offer.⁷ Ook de kameel waarop Isaak rijdt, staat als lastdier symbool voor lijdzaamheid, zoals duidelijk wordt uit de tekst die de gravure begeleidt.⁸