De sibille van Samia

Auteur: Judith Niessen

In een heuvelachtig landschap met een gebouw en bomen in de achtergrond, staat een vrouw naast een gotische wieg met op het hoofdeinde een klein kruis. Zij stelt de sibille van Samos voor, één van de twaalf vrouwelijke priesters met profetische gaven uit de oudheid. Zij speelden binnen de katholieke kerk een rol door de komst van Christus te voorspellen.¹ Zo kondigde de Tiburtijnse sibille de geboorte van Christus bij Augustus aan. De sibille van Samos was priester van het orakel van Apollo bij de tempel van Hera op het eiland Samos (onderdeel van Griekenland). Zij voorspelde de geboorte van Christus in een stal en heeft om die reden als attribuut een wieg. Voorbeelden van sibillen uit de vijftiende eeuw zijn te vinden in de marges van Franse gedrukte getijdenboeken, die zeer populair waren.² Zo is de sibille van Samia in volle lengte afgebeeld in een gedrukt getijdenboek van Simon Vostre uit 1507.³ Daarnaast zijn ze aan het begin van de zestiende eeuw ook te zien in reeksen van beelden, schilderijen of wandtapijten ter decoratie van kerken en stadhuizen. Soms werden dergelijke reeksen aangevuld door een serie met oudtestamentische profeten.⁴ Ook deze tekening maakte deel uit van een reeks, zo blijkt uit een tekening van dezelfde hand in Kopenhagen waarop de sibille van Eritrea is afgebeeld (afb. 1).⁵ De bloem in haar hand verwijst naar de Annunciatie, die zij aankondigde.

De tekening kende in de negentiende eeuw toeschrijvingen aan Hubert van Eyck en Hans Memling en werd vervolgens geassocieerd met Hugo van der Goes.⁶ Het net van korte dicht op elkaar geplaatste arceringen en kruisarceringen is inderdaad ontleend aan Van der Goes. Ook de vrouw met haar hoge voorhoofd is van een type, dat we kennen uit werken van Hugo van der Goes en zijn navolging, zoals de twee vrouwenkopjes in dit museum (inv. nrs. N 182 - N 183), 1480-90 gedateerd. De bomen in het landschap wijzen echter op een iets latere datering tussen 1500 en 1510. De contouren van de kruinen tekende de kunstenaar met stipjes en kleine haaltjes. Het onderste deel van de kruin zette hij zwaarder aan en vulde hij met schetsmatige horizontale streepjes en lusjes. Dit type bomen doet denken aan de bomen van Gerard David zoals hij die tekende in een landschapsstudie in Parijs die rond 1505-10 wordt gedateerd.⁷

Vermoedelijk is de archaïsche sibille getekend naar voorbeeld. De voorstelling bevat enkele ‘kopieerfoutjes’, zoals de duim van haar rechterhand die bovenaan niet is afgesloten. De sibille en de wieg staan bovendien los van het landschap om hen heen, dat vermoedelijk pas daarna werd getekend.