Visioen van een antieke filosoof, wellicht Empedocles

Auteur: Yvonne Bleyerveld

De vroegere toeschrijving aan Paul Bril is vermoedelijk gebaseerd op de brillen op de twee boeken op de voorgrond en een derde in de hand van de zittende man, die voorheen mogelijk als signatuur beschouwd werden. Van Regteren Altena schreef de tekening aan Jacques de Gheyn toe. Het blad, dat hevig door inktvraat is aangetast, is een voorstudie voor een tweede, meer uitgewerkte tekening met dezelfde voorstelling in Londen, gedateerd 1613.¹

De Londense tekening mist de expressiviteit en spontaniteit van het Rotterdamse blad, die door Van Regteren Altena werd getypeerd als ‘a passionately scribbled sketch’.² De voorstelling in Londen is veel zorgvuldiger getekend: zo is het lichaam van de zittende man weergegeven met nauwkeurige kruisarceringen, vergelijkbaar met de met een burijn gestoken lijnen van een gravure. Ook zijn extra motieven toegevoegd: de tamelijk onbestemde berg op de tekening in Rotterdam, is veranderd in een spelonk waaruit een grote rookpluim naar buiten komt. In de donkere partijen van deze rookwolk zijn monsterachtige wezentjes te herkennen en bovenin vliegt een vleermuis. Ook zijn de boeken op de voorgrond nauwkeuriger uitgewerkt en onder de voeten van de man ligt een meetinstrument.³ Rechts op de achtergrond is een kustlandschap zichtbaar.

Wie deze vrijwel naakte man is, omringd door boeken en met drie brillen, is niet geheel duidelijk. Toen het Rotterdamse blad in 1808 geveild werd, werd hij ‘een peinzende kluizenaar’ genoemd.⁴ Ook is hij als Ezechiël geïdentificeerd, de profeet die visioenen van God en vier levende wezens had, maar de beschrijving daarvan in Ezechiël 1:4-28 komt niet overeen met wat hier is uitgebeeld. Bovendien is de man wel erg naakt om een religieus persoon te zijn – het was gebruikelijker om kluizenaars en profeten in lange pijen uit te beelden. Waarschijnlijk klopt de suggestie van Van Regteren Altena dat het hier zou gaan om voorstelling van de staatsman, filosoof, dichter en arts Empedocles (ca. 493-433 v. Cr.).⁵ Hij was afkomstig uit Akragas (Agrigento) op Sicilië en geloofde dat alle materie in het universum uit vier elementen was opgebouwd: aarde, vuur, water en lucht – elementen die alle vier op de Londense tekening uitgebeeld zijn. Empedocles dacht dat hij van goddelijke oorsprong was en sprong in de krater van de Etna om zijn onsterfelijkheid te bewijzen, wat mislukte. Wellicht verwijzen de drie brillen daarnaar, als symbolen van bedrog. De rook die  uit de spelonk ontsnapt kan een verwijzing naar de krater in de Etna zijn. De geschiedenis van deze filosoof was tijdens de Renaissance bekend, maar kende nauwelijks een uitbeeldingstraditie, wat deze tekening van De Gheyn – wanneer het inderdaad Empedocles betreft – tamelijk uitzonderlijk maakt.⁶