Mannen, vrouwen en een kind, gevolgd door gevangenen, een soldaat en een ruiter

Auteur: Maud Guichané

De beeldhouwer, schilder, architect en uitvinder Francesco di Giorgio Martini was een van de belangrijkste Siënese renaissancekunstenaars. Er is al uitvoerig studie verricht naar zijn grafische werk waarmee hij zijn verhandelingen over techniek en architectuur illustreerde. Minder bekend echter zijn de ongeveer twintig overgeleverde figuratieve tekeningen van zijn hand. Na Brandi’s eerste studie uit 1934^[1] probeerde Degenhart de groep als geheel te reconstrueren en de chronologie ervan te bepalen.^[2] In een tweede artikel uit 1939^[3] voegde hij nog een aantal werken aan het getekende oeuvre van de kunstenaar toe, waaronder deze tekening in Museum Boijmans Van Beuningen die tot dan aan Sandro Botticelli (1444/1445‑1510)^[4] of de school van Ferrara was toegeschreven.^[5]

De bovenrand van de tekening is bijgesneden en volgt de contouren van een ruiter. Deze begeleidt een soldaat en twee gevangenen wiens handen op de rug zijn gebonden. Het onderste deel van het blad toont enkele vrouwen en een kind die achter een man lopen die een pakpaard voortduwt. Beide figuurgroepen maakten vermoedelijk deel uit van een grotere compositie, mogelijk een uittocht. Degenhart vergeleek de tekening met de Uittocht van de Joden uit Egypte (afb.), een illustratie in de Bijbel van Federico da Montefeltro (1422‑1482) die in 1478 werd voltooid in de Florentijnse werkplaats van Vespasiano da Bisticci (1421‑1498).^[6] Naar alle waarschijnlijkheid had Francesco di Giorgio toegang tot dit meesterwerk in de collectie van de hertog van Urbino, voor wie hij vanaf 1477 werkte, en is de tekening hierop geïnspireerd.

Degenharts toeschrijving van de Rotterdamse tekening aan Francesco di Giorgio, onderschreven door Weller in 1943^[7] en later, in 1993, door Andrea De Marchi,^[8] is gebaseerd op de stilistische overeenkomsten met diens gerijpte werk in de jaren 1480. De houding van de figuren met hun tengere ledematen is ook terug te vinden in zijn beeldhouwwerken^[9] en schilderijen.^[10] Hun bewegingen vormen een samenspel met de lange plooien van hun gewaden die de vorm van hun lichamen onthullen. Zoals gewoonlijk schetste Francesco di Giorgio de contouren met een fijne, onderbroken lijn. Hierna verlevendigde hij het geheel met dicht opeen geplaatste arceringen, soms krullend maar zelden over elkaar heen, waardoor op het blad een beweeglijkheid is bereikt die ook zijn bronzen reliëfs kenmerkt.^[11] De datering van deze tekening in de jaren 1480^[12] wordt bevestigd door stilistische en technische overeenkomsten met Landschap met cavaleriegevechten in Düsseldorf.^[13]

Omdat de tekening niet direct gerelateerd is aan een bekend werk van Francesco di Giorgio, blijft de functie ervan onduidelijk. Het blad is van perkament, een kostbaar en duurder medium dan papier en in die tijd ook in Siena verkrijgbaar.^[14] Francesco di Giorgio lijkt een voorkeur voor deze ondergrond te hebben gehad, misschien omdat hij dat als illustrator gewend was of vanwege de modelli die hij voor zijn opdrachtgevers maakte.^[15] De tekening kan ook een studie zijn geweest voor een illustratie^[16] of een klein geschilderd werk, zoals een onderdeel van een predella of een paneel van een cassone.