Studie van een staande man met een stok

Auteur: Albert Elen

Volgens Rearick (2001) en Marciari (2018) is dit werk een ongebruikte studie die in verband kan worden gebracht met de man links boven in het schilderij Het verzamelen van manna. Dit enorme doek, met een ‘dichtbevolkte’ compositie, werd door Jacopo Tintoretto en diens zoon Domenico (1560-1635) voor het presbyterium van de San Giorgio Maggiore in Venetië (1592-1594) geschilderd.^[1] Daar is de figuur echter in achteraanzicht afgebeeld en staat, volledig gekleed, met twee anderen bij een aambeeld.^[2] Hoewel de silhouetten op het eerste gezicht met elkaar overeen lijken te komen, is er bij nader inzien toch geen sprake van enig verband. Ook is een functionele link met Tintoretto’s zoekgeraakte schilderij De zeeslag bij Lepanto geopperd, zij het met voorbehoud (want onverifieerbaar).^[3] Onze studie zou eerder in verband kunnen worden gebracht met de centrale figuur in De slag om het Gardameer, een van de vier grote, bijna achthoekige plafondschilderingen in de Sala del Maggior Consiglio in het Dogepaleis in Venetië. Deze werden tussen 1579 en 1582 in Jacopo Tintoretto’s atelier aan de hand van ontwerpen van diens hand uitgevoerd.^[4] De gelijkenis heeft vooral betrekking op de energieke houding van de figuur: de benen uit elkaar, het bovenlichaam hellend naar één kant en de linkerarm opgeheven, het hoofd gedeeltelijk bedekkend. Het voornaamste verschil is dat de krijger in de plafondschildering een schild aan zijn linkerarm heeft hangen en in zijn rechterhand een zwaard in plaats van een stok vasthoudt.

Een andere naaktstudie door Tintoretto in Rotterdam (I 80) is eveneens aan deze strijder in het maritieme gevecht gerelateerd.^[5] Een stilistisch kenmerk, dat in beide tekeningen terugkeert, is de ‘bobbelige’ anatomie, de zogenaamde sacco di noce (zak met noten)-stijl die met name te vinden is in Jacopo’s late tekeningen vanaf het midden van de jaren 1570.^[6] Ook de manier waarop de benen met onderbroken contouren en dezelfde parallelle gekromde arceringen in beide bovenbenen zijn getekend, dit om een driedimensionaal effect te bereiken, is typerend voor de kunstenaar, evenals de pentimenti in de arm met de stok. De toeschrijving aan Jacopo, die ook werd geaccepteerd door Tietze/Tietze-Conrat (1944) en Rearick (2011), is dan ook overtuigender dan die aan Domenico, zoals voorgesteld door zowel Rossi (2007) als Marciari (2018).

Van dit soort figuurstudies naar levende modellen die vaak in de meest verwrongen houdingen moesten poseren werden er honderden in het atelier bewaard, waar ze voor toekomstig gebruik als een repertoire van vormen en thema’s dienden, zowel voor educatieve als praktische doeleinden.^[7] Ze werden bewaard in mappen of op rollen doek geplakt, zonder dat daarbij enig onderscheid tussen de studies van de meester en die van zijn leerlingen werd gemaakt. Het is goed mogelijk dat onze studie enkele jaren later als uitgangspunt werd genomen voor de figuur van de heilige Christoffel in Tintoretto’s Het paradijs (ca. 1588), nu in Madrid (afb.), de laatste van twee grote, geschilderde compositieontwerpen voor de enorme muurschildering in het Dogepaleis in Venetië.^[8] Deze figuur, die zich in de volle compositie iets onder het midden aan de rechterkant bevindt, heeft veel weg van de figuur in onze studie, het bovenlichaam op dezelfde manier gedraaid, de rechterknie iets gebogen en de rechterarm naar beneden met in de hand een kleine bol. De houding van de linkerarm van de heilige Christoffel werd daarentegen veranderd: deze is nu uitgestrekt en houdt een staf vast.

De tekening op de verso stelt de buste van een vrouw voor en werd door Tietze/Tietze-Conrat (1944) toegeschreven aan de dochter van de kunstenaar, Marietta Robusti (ca. 1560-1590), die ook bekend is als La Tintoretta. Waarschijnlijk is deze tekening, als kopie, gerelateerd aan de sculptuur van een vrouw die prominent aanwezig is in Jacopo Tintoretto’s portret van kunstenaar en antiquair Ottavio Strada (1549/1550-1612), gedateerd 1567, nu in Amsterdam.^[9]