Studie voor een geweerschutter, in vooraanzicht

Auteur: Albert Elen

De tekening op de voorzijde van dit dubbelzijdig betekende blad is een vlotte voorbereidende studie voor een bijfiguur in De slag om het Gardameer (afb.), een van de vier grote, bijna achthoekige plafondschilderingen in de Sala del Maggior Consiglio in het Palazzo Ducale in Venetië.^[1] Het werk is gerelateerd aan een figuur rechtsonder in de compositie: een soldaat die een geweer afschiet terwijl hij op de boeg van een slagschip staat. De vier schilderingen werden tussen 1579 en 1582 door het atelier van Jacopo Tintoretto aan de hand van diens ontwerpen en detailstudies uitgevoerd. Het gaat om zeer tot de verbeelding sprekende, dramatische scènes die belangrijke gevechten uit de Venetiaanse geschiedenis verbeelden: bij Gallipoli (1484), Argenta (1482) en Brescia (1438), en op het Gardameer (1440), de tweede maritieme slag op het grootste meer van Italië, waarbij de Venetianen uiteindelijk de Milanese vloot versloegen, controle kregen over het meer en hulp konden bieden aan de belegerde stad Brescia.^[2] In oudere literatuur (Papini 1915) werd dit tafereel onjuist omschreven als De nederlaag van Ercole I d’Este, verwijzend naar de Zoutoorlog van 1482 tot 1484 waarbij de Venetianen samen met paus Sixtus IV (1414-1484) een overwinning boekten op het hertogdom Ferrara.^[3] De samensteller van de Elenco, een inventaris van tekeningen in het D’Adda-album waaruit dit blad en diverse andere bladen uit de Koenigs Collectie afkomstig zijn, omschreef het werk consequent als ‘no.10 Due studii per un archiere probabilmente per la “Sconfitta di Ercole I” del Palazzo Ducale' (twee studies voor een boogschutter waarschijnlijk voor de ‘Nederlaag van Ercole I’ in het Dogepaleis), en zag de geweerschutter dus abusievelijk aan voor een boogschutter.^[4]

Het is een van de vier bewaard gebleven voorbereidende tekeningen voor figuren in dit fresco. Eén daarvan, een bewerkte studie voor een uiteindelijk in spiegelbeeld geschilderde soldaat, is nu in Londen; de andere twee, beide gerelateerd aan de strijder die prominent in het midden van de compositie op de houten loopplank staat, bevinden zich in de Koenigs Collectie (I 80, I 406).^[5] Daarin bevindt zich tevens een figuurstudie voor een soldaat in het aanverwante fresco De verdediging van Brescia (I 76).

Onze tekening wordt unaniem beschouwd als eigenhandig werk van de meester, terwijl de tekening op de verso onterecht door Rossi (1975) is aangemerkt als werk door Tintoretto’s atelier. In tegenstelling tot de tekening op de voorzijde is die op keerzijde zeer ruim gekwadreerd, wat doet vermoeden dat deze afbeelding eveneens voor een schildering is gebruikt. Het is een bewerkte overgetrokken tekening van de recto, dus in spiegelbeeld, maar stelt dezelfde figuur in achteraanzicht voor.