Studie van een staand mannelijk naakt naar een bozzetto van Michelangelo

Auteur: Albert Elen

Toen de oude doublure van dit blad in de jaren 1990 werd verwijderd, kwam er op de verso een zeer vergelijkbare tekening tevoorschijn. Het gaat om dezelfde gespierde, naakte mannelijke figuur als op de recto, afgebeeld in een identieke pose in vooraanzicht, maar veel krachtiger uitgevoerd in Tintoretto’s kenmerkende zwart-witte chiaroscuro-stijl. Dit roept de vraag op waarom Giuseppe Vallardi (1784-1861), wiens verzamelaarsmerk het oudste op deze zijde van het blad is, of een verzamelaar vóór hem, de voorkeur aan de zwakkere versie gaf. Misschien werd de huidige verso afgeplakt op de doublure omdat deze aan de rechterkant een kleine, onopvallende compositietekening heeft die pas herkenbaar wordt als het blad negentig graden naar rechts wordt gedraaid. Het gaat om een zittende figuur, vergezeld van een liggende figuur, binnen een getekende omkadering met aan de linkerkant nog een andere liggende figuur.^[1] Wellicht vond men deze toevoeging minder aantrekkelijk of dacht men dat het de aandacht te zeer van de centrale figuur zou afleiden. Marciari (2018) bracht deze kleine tekening, die hij terecht als eigenhandig werk beschouwde, in verband met schilderijen uit de vroege jaren 1550.^[2] Eerdere auteurs, onder wie Tietze/Tietze-Conrat (1944) en Rossi (2011), beschouwden de tekening op de recto, zonder de compositietekening en de zwakkere van de twee, terecht als atelierwerk.^[3]

Deze tekening, evenals die op vier bladen welke zich in Oxford, Kopenhagen en Lausanne bevinden en eveneens door Tintoretto of medewerkers van zijn atelier zijn gemaakt, tonen een kleine sculptuur die vanuit verschillende standpunten is bestudeerd.^[4] De anonieme verzamelaar die het Rotterdamse blad met de naam Giambologna (1529-1608) annoteerde, was de eerste die er een contemporaine maniëristische inspiratiebron in herkende, waarschijnlijk omdat de figuur in grote lijnen overeenkomt met Giambologna’s bronzen beeld van Neptunus op een fontein in Bologna uit 1564-1566, eveneens met een gebogen knie, uitgestrekte arm en het hoofd naar links gedraaid. Die sculptuur dateert echter van een latere datum dan de tekeningen van Tintoretto. Onze recto tekening werd voor het eerst in 1929 gepubliceerd en door David Roëll omschreven als een studie naar een gipsafgietsel van een sculptuur, vermoedelijk van Michelangelo (1475-1564). Latere kunsthistorici, onder wie Tietze/Tietze-Conrat (1944), Rossi (1975) en Byam Shaw (1976) deden geen pogingen om de identiteit van het model vast te stellen. Davis (1984) wees op de overdreven contrapposto van de figuur die afwijkt van de principes van de antieke beeldhouwkunst, maar wel kenmerkend is voor het maniërisme.^[5] Volgens hem ging het om een zoekgeraakte bozzetto (model) van klei van de hand van Michelangelo die mogelijk onderdeel was van diens ontwerp voor de ‘muurtombe’ van paus Julius II (1443-1513). Een bronzen afgietsel van deze bozzetto, waarover voor het eerst door Weihrauch (1967) werd gepubliceerd toen het zich in een privécollectie in Milaan bevond, en voor het laatst in 1980 bij Sotheby's werd geregistreerd, lijkt het meest voor de hand liggende model voor de tekeningen.^[6] In achteraanzicht, zoals in de tekeningen in Oxford en Lausanne, is de gelijkenis het grootst omdat dit de enige bekende afbeelding van deze bronzen figuur is. Toentertijd was men van mening dat het beeld door een navolger van Michelangelo was gemaakt, naar een model dat aan hem was toegeschreven (Weinrauch). Deze toeschrijving aan Michelangelo is niet door Fischer (2018) aangevochten. Dat Tintoretto een bozzetto van klei of was natekende blijkt ook uit de steun die in drie van de verwante tekeningen onder de gebogen linkerknie zichtbaar is.

Volgens zijn tijdgenoot Raffaello Borghini (1584) beschouwde Tintoretto ‘de goddelijke’ Michelangelo inderdaad als zijn voornaamste inspiratiebron en verzamelde vol passie gipsen en terracotta replica’s van diens marmeren sculpturen uit Florence. Borghini echter beschreef ook in detail hoe Tintoretto zich intensief met het bestuderen van Jacopo Sansovino’s (1486-1570) beelden van Mars en Neptunus bezighield.^[7] Bij de eerste gaat het mogelijk om de ‘Mars’ die Sansovino, samen met een ‘Minerva’, cadeau had gedaan aan de Venetiaanse uitgever Francesco Marcolini da Forlì (1500-1559). De bron hiervoor is een brief van Marcolini, gedateerd 15 september 1551, aan de schrijver Pietro Aretino (1491-1556) waarin hij schrijft dat zijn vriend Tintoretto hem op een avond had bezocht en beide beeldjes had bestudeerd door er bij kaarslicht tekeningen van te maken.^[8] Deze ‘Mars’ was waarschijnlijk een kopie van Sansovino’s anatomische model voor een grotere bronzen sculptuur van Mars, een van de vier figuren voor in de nissen op de gevel van de Loggetta op het San Marcoplein in Venetië (ca. 1538-1546), links van de ingang. Uiteindelijk koos Sanovino ervoor om rechts van de ingang in plaats van de figuur van Mars een sculptuur van Mercurius (in harnas) te plaatsen, in een gespiegelde houding met opgetrokken rechterknie en opgeheven rechterarm. Zowel Krischel (2017) als Marciari (2018) waren van mening dat het eerdergenoemde bronzen beeld was gemaakt naar een model van Sansovino en niet van Michelangelo of een van diens volgelingen, zoals wij geloven.^[9]

Een verband tussen de tekeningen en de figuur van Apollo in Tintoretto’s vroege schilderij De muziekwedstrijd tussen Apollo en Marsyas (ca. 1544-1545) in Hartford, zoals werd gesuggereerd door Von Hadeln (1922) en onderschreven door Fischer (2018), lijkt niet aannemelijk.^[10]