Drie kruisigingsscènes

Auteur: Klazina Botke

Op de voorzijde van dit blad staan vier studies in pen en inkt: drie bijna identieke voorstellingen van Christus aan het kruis en een staande man van voren gezien. Uit de volgorde waarop de verschillende lijnen elkaar overlappen valt op te maken dat de voorstelling rechts onder als eerste moet zijn gemaakt.^[1] Hier zien we een rouwende Maria die haar tranen met haar mantel lijkt te drogen, terwijl Johannes peinzend omhoogkijkt en zijn kin met zijn rechterhand ondersteunt. De voorstelling links boven is de meest uitgewerkte en bevat twee extra figuren: achter Johannes staat de apostel Paulus met zijn zwaard, en aan de linkerzijde, waar het blad is bijgesneden, is een aureool van een vierde heilige te ontwaren.

Op de keerzijde is het martelaarschap van de heilige Mattheüs uitgebeeld. De Legenda Aurea vertelt dat Mattheüs met een toespraak over het huwelijk koning Hirtacus zo kwaad had gemaakt dat deze na de mis een beul zond ‘die Mattheus met een zwaard achter zich doodde, die bij het altaar stond en zijn handen ten hemel ophief’, en zo tot martelaar werd gewijd.^[2] Uitgebeeld zijn de apostel, knielend voor het altaar, en de soldaat die het zwaard met veel kracht in zijn rug heeft gestoken. Twee mannen kijken toe en geheel links zijn de contouren zichtbaar van een vierde persoon, koning Hirtacus die Mattheüs aanwijst. De voorstelling is door Degenhart en Schmitt in 1968 herkend als een kopie naar Niccolò di Pietro Gerini’s fresco in de kapittelzaal van de San Francesco in Prato, beter bekend als de Migliorati-kapel (ca. 1395-1400).^[3] Op de rechterzijwand zijn daar drie gebeurtenissen uit het leven van Mattheüs verbeeld, waaronder de dramatische marteldood van de apostel (afb. 1).^[4]

De Rotterdamse tekening is geen exacte kopie van het fresco. Niet alleen zijn er minder figuren op het blad te zien, ook is de architectuur van het heiligdom wezenlijk anders en zijn er verschillen in de plaatsing en kleding van de omstanders. Volgens Degenhart en Schmitt heeft een kopiist hier zelf variaties aangebracht of gewerkt naar een voorstudie die niet bewaard is gebleven.^[5] De kunstenaar heeft mogelijk motieven willen vastleggen om later te gebruiken.^[6] Een soortgelijk blad, hoewel niet van dezelfde hand als onze studie, bevindt zich in New York. Deze staande figuren waren waarschijnlijk ook bedoeld om in nieuwe composities te worden gebruikt.^[7] Degenhart en Schmitt roemen tevens de kwaliteit van de Rotterdamse tekening en menen dat deze rond 1400 in Toscane moet zijn vervaardigd. De stijl duidt namelijk op een schoolverwant van de tekenaar van de Vita di Gesu, een manuscript dat tegenwoordig in de Riccardiana in Florence wordt bewaard, maar waaruit het museum ook een blad in zijn collectie heeft (MB 2018/T 24).^[8]

Pas recentelijk is door Gert Jan van der Sman en Furio Rinaldi geopperd dat de tekening ook een voorstudie zou kunnen zijn van Gerini zelf, die daarin dan nog zoekende was naar de juiste compositie.^[9] Dat zou ook goed de verschillen tussen de tekening en het fresco kunnen verklaren, temeer daar de kruisigingsscène in de kapel van Migliorato niet precies met deze studie overeenkomt.^[10] Daarnaast zijn er ook weinig andere tekeningen van zijn hand bekend, wat een goede stilistische vergelijking, en daarmee een overtuigender antwoord, in de weg staat.^[11]