Twee studies van herten

Auteur: Rosie Razzall

Deze studie van twee herten in pen in inkt werd aanvankelijk aan Pisanello (1395-1455) toegeschreven,^[1] maar in de jaren 1960 rees hier twijfel over en plaatsten verschillende deskundigen de tekening in Lombardije of Noord-Italië.^[2] Ook een relatie tussen verscheidene tekeningen van herten en Pisanello’s schilderij van de heilige Eustachius van Rome in Londen,^[3] als eerste opgemerkt door Haverkamp Begemann,^[4] wordt inmiddels afgewezen.^[5] Een oppervlakkige gelijkenis in houding tussen het hert in de Rotterdamse tekening en Pisanello’s schilderij in Londen is vermoedelijk toe te schrijven aan het feit dat de kunstenaar veel studies van dieren tekende, waaronder honden, vogels, apen en herten, en zo zijn werkplaats van voldoende referentiemateriaal voorzag. Als het gaat om de vorm van de hals, de snuit en de positie van de kop wijkt de Rotterdamse tekening zelfs sterk van deze studies af.

De tekening is ook meerdere malen vergeleken met studies van herten in de Codex Vallardi in Parijs, waaronder een tekening van hertenhoofden,^[6] die nauwer verwant zijn aan de dieren in het schilderij in Londen.^[7] Meer overtuigend was echter de relatie die twee deskundigen in 1996 zagen met vier specifieke bladen in Parijs (drie in de Codex), die volgens hen van een en dezelfde hand waren:^[8] een studie van een hert met daaronder een roedel honden,^[9] een blad met drie studies van herten en twee parelhoenders^[10] en twee andere bladen waaronder een met een luipaard^[11] en verschillende honden.^[12] De stilistische overeenkomst tussen het Rotterdamse blad en met name de tweede van deze vier tekeningen is opmerkelijk: in beide hebben de herten een stevige hals, stakige poten en uitpuilende ogen. Blass-Simmen ging nog een stap verder en onderzocht de relatie tussen tekeningen uit de werkplaats van Pisanello en de afbeeldingen in de Bijbel van Borso d’Este,^[13] die in 1455 in Modena speciaal voor Borso d’Este was vervaardigd met miniaturen van allerlei dieren, planten en Bijbelse taferelen. Blass-Simmen opperde dat het Rotterdamse blad, de twee tekeningen van herten in het Louvre en waarschijnlijk nog twee andere bladen die ook al door Cordellier waren herkend, van de hand waren van Pisanello’s leerling Taddeo Crivelli (overleden in 1479), die verreweg de meeste tekeningen voor de Bijbel van Borso d’Este leverde. Het is aannemelijk dat Crivelli van Pisanello’s tekeningen kopieën maakte waar hij op kon terugvallen bij zijn werk aan het manuscript, waaraan in het jaar dat Pisanello overleed werd begonnen. Blass-Simmen viel met name de gelijkenis op, zij het niet op alle punten, tussen het hert in de Rotterdamse tekening en het gespiegelde ree op folio 176 recto in het eerste deel van de Bijbel van Borso d’Este (afb.). Het feit dat op stilistische gronden bovengenoemde tekeningen gezien kunnen worden als één groep, mogelijk van één maker, sluit echter niet uit dat er op een andere kopie van soortgelijke modellen voor de afbeeldingen in de Bijbel van Borso d’Este is teruggegrepen. Als de Rotterdamse tekening (en de rest van de groep) niet door Crivelli is vervaardigd, na 1455, kan het blad het beste worden beschouwd als afkomstig uit de werkplaats van Pisanello en in de jaren 1430 worden gedateerd.^[14]

Onder de contourlijnen in pen in inkt waren eerder al sporen van metaalstift opgemerkt, al zijn deze nauwelijks te zien. De mise-en-page van twee dieren met daartussen een lege ruimte, zonder enige aanduiding van de achtergrond, is ook typisch voor de indeling van de tekenboeken die in de werkplaatsen van kunstenaars circuleerden. Verder valt een aantal evenwijdige, horizontale lijnen op, getrokken in stilus, die over twee derde van de bladspiegel lopen en op enige afstand van de zijranden eindigen. Deze langs een liniaal getrokken hulplijnen voor handgeschreven letters suggereren dat het blad (inmiddels doormidden gesneden, met links oude naaigaatjes) afkomstig is uit de werkplaats van een boekverluchter, zoals Haverkamp Begemann als eerste opperde.^[15] Dit zou de stelling van Blass-Simmen onderbouwen dat de studie van de hand van Crivelli is en gerelateerd aan de Bijbel van Borso d’Este. Het feit dat er op het blad twee studies van een hert in verschillende poses zijn getekend, doet vermoeden dat een opzijgelegd leeg blad opnieuw werd gebruikt en niet bedoeld was om in het uiteindelijke handschrift te worden opgenomen. Ook een krabbeltje in pen in inkt linksonder duidt erop dat de tekenaar zich vrij voelde om de pen even uit te proberen op het blad. De verso toont twee pootjes en hoeven, een andere, onvoltooide studie van een hert die nooit eerder is gepubliceerd.

De onjuiste inscriptie ‘de Cimabue’, onderaan het blad, is ongetwijfeld van later datum, al voegden Degenhart/Schmitt deze eerder abusievelijk bij de zeventiende-eeuwse inscripties op verschillende bladen die deel zouden uitmaken van Pisanello’s taccuino di viaggio (reisschetsboek).^[16] Omdat er in geen van die inscripties een voorzetsel voor de naam van de kunstenaar staat, en de inscriptie op het Rotterdamse blad in het Frans is en niet in het Italiaans (‘de’ in plaats van ‘da’), werd deze er vermoedelijk pas op gezet toen de tekening in Frankrijk terecht was gekomen en daar tot in de negentiende eeuw bleef.