Studie van een gezicht en een hand

Auteur: Yvonne Bleyerveld

In 1605 publiceerde de uit Duitsland afkomstige en in Deventer werkzame schrijver en graveur Matthias Quad het boekje Die Jahr Blum, dat hij opdroeg aan zijn opdrachtgever en vriend Hendrick Goltzius, schilder en graveur in Haarlem. Volgens Quad bezat Goltzius een mooie bloementuin waarin hij exotische en inheemse bloemen en planten kweekte, ter ontspanning na een drukke dag.¹ Waarschijnlijk behoorde deze tuin bij het huis aan de Haarlemse Jansstraat, dat Goltzius in 1603 gekocht had. Goltzius was voor zover bekend een van de eerste Nederlandse kunstenaars die een tuin aanlegden.²

Goltzius’ interesse in botanie blijkt ook uit deze Studie van een tabaksplant. De realistisch getekende, goed getroffen kenmerken van de Nicotiana tabacum getuigen van directe waarneming. Het betreft een vrijstaand exemplaar uit een (botanische) tuin, niet om een plant met weinig ruimte in een vol tabaksveld. De plant heeft grote bladeren met een gegolfde bladrand. De onderste bladeren staan dicht opeen en vormen een slordig rozet. Ze zijn gekruld en tonen sporen van verwelking, wat karakteristiek is voor de tabaksplant. Opmerkelijk is dat bovenin de plant, vlak onder de bloemen, vrij brede bladeren met een hartvormige voet zitten. Meestal hebben tabaksplanten op deze positie meer onopvallende en langwerpige bladeren. Ook de bloemen wijken af van de gebruikelijke bloeiwijze van de plant: in plaats van gestileerde vijftallige bloemen tekende Goltzius knoppen die in een schermvorm lijken samen te komen – ook bij de losse bloem linksboven is dat het geval. Toch kan dit juist het resultaat zijn van een studie ‘naar het leven’, waarbij Goltzius kijkend en zoekend naar de juiste opbouw de bladvorm en bloemen enigszins aanpaste.³

Goltzius tekende de tabaksplant met metaalstift op een tabletje (zie ook inv. nr. MB 1958/T 4 en MB 1958/T 5). Op de achterzijde bevindt een eveneens in metaalstift en met grote zorgvuldigheid getekende studie van een linkerhand en – overdwars – van twee gesloten ogen en een neus. Deze tabletten of tafeletten, waarvan Goltzius er verschillende maakte, werden wel tot een klein boekje samengebonden. Dergelijke boekjes dienden om schetsen te maken – ze konden gemakkelijk worden meegenomen, zodat een kunstenaar altijd tekenmateriaal voorhanden had.⁴ Ook dit tafelet zal deel hebben uitgemaakt van zo’n boekje, gezien het kleine formaat en het feit dat het aan beide zijden betekend is. Op basis van de minutieuze tekenstijl dateerde Reznicek de studies op de keerzijde omstreeks 1585. Hij suggereerde dat het blad behoorde tot een schetsboekje dat Goltzius in de jaren tachtig en mogelijk ook daarna nog gebruikte.⁵ Vermoedelijk bezat Goltzius meer van dergelijke boekjes. Zo behoorde ook een drietal tekeningen die dezelfde hond voorstellen, getekend omstreeks 1597 met metaalstift op tafeletten, oorspronkelijk tot één boekje.⁶

Er is van Goltzius slechts één andere tekening van een afzonderlijke plant bekend, een Studie van een bloeiende vingerhoedskruid (Digitalis) in pen en bruine inkt, gedateerd 1592.⁷ Toch moet hij vaker botanische tekeningen gemaakt hebben, want in enkele veilingcatalogi uit de late achttiende en vroege negentiende eeuw worden verscheidene plantenstudies van Goltzius’ hand genoemd.⁸ Een grote, bloeiende tabaksplant staat ook op de door Goltzius ontworpen en gegraveerde De grote Hercules of ‘Knollenman’ uit 1589, maar deze plant – links op de voorgrond – heeft een andere vorm dan die op de Rotterdamse tekening.⁹

Deze Studie van een tabaksplant is afkomstig uit de verzameling Cornelis Ploos van Amstel (1726-1797), zoals blijkt uit het handschrift op de keerzijde. Bij de veiling van de collecties van deze Amsterdamse verzamelaar in maart 1800, wordt de tekening waarschijnlijk genoemd onder nr. 49 in kunstboek UU: ‘Twee stuks, Planten en Kruiden; op dito, door denzelven’.¹⁰