Dromedaris

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze tekening van een dromedaris werd in 1912 door het museum aangekocht als een werk van Roelandt Savery.¹ In het jaarverslag van dat jaar wordt het verworven blad uitbundig geprezen: de kunstenaar zou ‘de bizarre vormen van dit wonderdier’ met ‘verbaasde aandacht’ en ‘zeldzaam zuiver’ hebben getekend, met ‘een zekere eerbied’ voor de ‘holle flanken en stakige poten’.²

Het is begrijpelijk dat de tekening lange tijd op naam van Roelandt Savery stond, want van hem is een groot aantal getekende dierstudies bekend, waaronder een tekening met twee kamelen en twee tekeningen van olifanten.³ Hij maakte deze studies in de menagerie van Rudolf II in Praag – aan wiens hof hij verbleef van 1603 tot 1613 of 1614 – en gebruikte ze voor zijn schilderijen met thema’s als Orpheus en de dieren en de Ark van Noach.⁴ In het handboek Van ’t Licht der teken en schilder konst (Amsterdam, 1643) van Crispijn de Passe de Jonge zijn gravures van exotische dieren opgenomen, waarvan de ontwerptekeningen zijn gemaakt door Roelandt Savery of aan hem worden toegeschreven.⁵ In haar monografie over Savery’s tekeningen (1979) schreef Spicer de besproken tekening echter af, met het argument dat deze te delicaat is om in het oeuvre van de kunstenaar te passen.⁶ Inderdaad is de dromedaris zo verfijnd getekend, dat deze een zachter en ‘ijler’ aanzien heeft dan de dieren in andere dierstudies van Savery. Over de maker van deze tekening tasten we vooralsnog in het duister; mogelijk was het een kunstenaar uit de omgeving van Roelandt Savery.

De dromedaris is hoogstwaarschijnlijk ‘naar het leven’ getekend, waarbij de wollige, krullende vacht goed getroffen is. Exotische dieren als kamelen, dromedarissen en olifanten oefenden op zestiende en zeventiende-eeuwse Nederlandse kunstenaars een grote aantrekkingskracht uit. Ze werden van overzee meegenomen als vorstelijke geschenken of als curiositeiten die tegen betaling getoond werden op jaarmarkten en kermissen, wat kunstenaars de gelegenheid bood ze te observeren en tekenen. In 1670 adviseerde Willem Goeree kunstenaars om iedere kans die zich voordeed om uitheemse dieren als beren, kamelen en olifanten te tekenen te benutten, omdat deze dieren maar zo zelden te zien waren terwijl men ze soms toch in een voorstelling wilde uitbeelden.⁷ Uit dagboeken en reisjournalen is bekend dat levende exotische dieren af en toe in de Nederlanden tentoongesteld werden. De kameel of dromedaris die in 1645 in Harderwijk te zien was, was bijvoorbeeld een geschenk geweest van de Perzische koning aan de prins van Oranje.⁸

Er zijn diverse zestiende en zeventiende-eeuwse Nederlandse tekeningen van kamelen en dromedarissen bekend. Onderscheid tussen de een- en tweebultige diersoort werd toen overigens niet gemaakt – de benamingen voor beide dieren werden door elkaar gebruikt. Van Hendrick Goltzius kennen we drie studies van dromedarissen: een krijttekening uit de late jaren 1580 en twee studies in metaalstift, die hij maakte na zijn Italië-reis in 1590-1591.⁹ In een album met dierenstudies op zestiende-eeuwse papier, dat bewaard wordt in Amsterdam, is een dromedaris van een anoniem tekenaar opgenomen.¹⁰ Uit 1646 dateert een krijt- en penseeltekening van een kameel van Cornelis Saftleven.¹¹ Daarnaast kennen we een groepje getekende studies naar kamelen uit de school van Rembrandt, waaronder het blad van Samuel van Hoogstraten in de collectie Lugt in Parijs.¹²

Aardig is dat in de 1612-editie van Guicciardini’s Beschryvinghe van alle de Nederlanden de bewerker Petrus Montanus de volgende opmerking heeft ingevoegd: ‘Hier te lande is noch gheweest in’t jaer 1595 eenen Elephant die den Turcken in Hongarien ontweldicht was/ daer nae oock een kameel.’¹³ Dit wijst erop dat er tussen 1595 en 1612 tenminste een levende kameel of dromedaris in de Nederlanden te zien was – mogelijk het hier getekende exemplaar.