t/m 27 januari 2019
Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad
In het najaar van 2018 stond het museum stil bij zijn eigen verleden in de Tweede Wereldoorlog en de periode vlak daarna. In een veelzijdige tentoonstelling en een nieuwe publicatie in de serie ‘Boijmans Studies’ wordt ingegaan op het reilen en zeilen van het toenmalige Museum Boymans in de oorlogsjaren, met aandacht voor de rol van directeur Dirk Hannema en de kring van verzamelaars en mecenassen rond het museum. Na het verwoestende bombardement van mei 1940 ontpopt Hannema zich als beschermer van het Rotterdamse erfgoed en zet hij zich in voor de eigentijdse kunst in de stad. Onder zijn leiding weet het museum zelfs in deze moeilijke periode talloze aanwinsten ter verwerven en organiseert het een reeks van goedbezochte tentoonstellingen. De ambitieuze museumdirecteur plooit zich daarbij soepel naar het nieuwe regime van de bezetter, reden waarom hij na de bevrijding ontslagen wordt op grond van collaboratie.
De tentoonstelling vond plaats vanwege de geplande verschijning van een wetenschappelijke biografie over oud-directeur Dirk Hannema door prof. dr. Wessel Krul en de afronding in 2018 van het eigen onderzoek naar de herkomst van de museumcollectie. Ook aan dit laatste aspect werd aandacht besteed in de tentoonstelling en de Boijmans Studie. Zijn er werken in de collectie die als 'roofkunst' kunnen worden beschouwd of een anderszins dubieuze herkomst hebben? Nadat de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, werden Joden vervolgd en hun eigendommen in beslag genomen. Dit mondde uit in grootschalige kunstroof vooraf en tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarbij kunstwerken werden geconfisqueerd of onder dwang voor lage prijzen moesten worden verkocht.
Boijmans in de oorlog
De jaren dertig laten de bloeijaren zien van het toenmalige Museum Boymans. We maken kennis met de ambitieuze directeur Dirk Hannema, die van het aanvankelijk zo bescheiden Boymans een museum van internationaal niveau wist te maken, daarbij ondersteund door mecenassen als D.G. van Beuningen en Willem van der Vorm. In 1935 opende een nieuw museumgebouw, waarin recent verworven topstukken, zoals De marskramer van Jheronimus Bosch, in volle glorie getoond konden worden. Het was de tijd van de eerste blockbusters over Vermeer, Bosch en Saenredam. Aan de bloei van het museum kwam voorlopig een einde met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de bezetting door de Duitsers in mei 1940.
Vrijwel direct na het dramatische bombardement van 14 mei 1940 zet directeur Hannema zich in om het erfgoed van de stad te beschermen en ondanks alles het kunstleven in Rotterdam te stimuleren. De collectie – deels al tijdens de mobilisatie van augustus 1939 opgeborgen in de kelders van het museum - werd vanaf 10 mei in veiligheid gebracht. Mede op initiatief van Hannema trokken ploegen de grotendeels verwoeste binnenstad in om historische bouwfragmenten en tegels uit het puin te redden. Vele Rotterdamse kunstenaars waren door het bombardement hun atelier kwijtgeraakt. Hannema reageert op de situatie door hen opdracht te geven de gehavende stad in beeld te brengen. Het museum kon het werk tijdens de bezettingsjaren tot op zekere hoogte ‘gewoon’ doorzetten. Onder Hannema’s leiding worden er talloze kunstwerken verworven en een reeks van goedbezochte tentoonstellingen georganiseerd. De bezoeker krijgt inzicht in de afwegingen die museum en directeur moesten maken tussen artistieke vrijheid en de wensen van de bezetter. In de tentoonstelling komen deze morele dilemma’s aan de orde: hoeveel water kun je bij de wijn doen om je museum open te houden? Kun je nog tentoonstellingen organiseren onder de voorwaarden die worden gesteld door de bezetter? Is het belangrijk om actief te blijven in zo’n situatie of moet je je terug trekken? De ambitieuze Hannema plooide zich bijzonder soepel naar het nieuwe regime en werkte enthousiast mee aan initiatieven van de Duitse bezetter. Tegelijkertijd zette hij zich in voor Joodse en niet-Joodse kunstenaars en verzamelaars, die hij soms vrij wist te krijgen uit gevangenschap. Over de succesvolle maar omstreden museumdirecteur, die na de bevrijding werd ontslagen op grond van collaboratie, verschijnt tegelijk met de tentoonstelling een wetenschappelijke biografie van de hand van Wessel Krul (emeritus prof kunstgeschiedenis RUG). De biografie wordt uitgegeven door Prometheus.
Nieuwe Boijmans Studie: Omstreden verleden. Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog
Museum Boijmans Van Beuningen heeft een beladen geschiedenis met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog: een directeur die zich soepel plooide naar de wensen van de bezetter, begunstigers die kunstwerken verkochten aan de nazi’s. Tegelijkertijd speelde het museum een belangrijke rol als centrum van kunst, cultuur en cultuurbescherming in het gebombardeerde Rotterdam. Deze Boijmans Studie reconstrueert de rol van het museum en zijn begunstigers tijdens de oorlog.
Het beeld zou echter niet compleet zijn zonder de bijzondere voorgeschiedenis van het museum, dat de stormachtige groei van zijn collectie grotendeels dankte aan de Rotterdamse havenbaronnen D.G. van Beuningen en Willem van der Vorm en aan de Haarlemse bankier Franz Koenigs. Hun verzamelaarschap en mecenaat vonden plaats in een periode van grote welvaartsverschuivingen, met een bloeiende internationale kunsthandel als gevolg. Zeven bijzondere cases van onderzoek naar de soms gecompliceerde herkomst van kunstwerken uit de collectie van het museum completeren deze publicatie.
De Boijmans Studie wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting “de Leeuwenberg”, Stichting Pieter Haverkorn van Rijsewijk en Stichting dr. Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds.
Nu verkrijgbaar
De tentoonstelling zelf wordt begeleid door de Boijmans Studie: ‘Omstreden verleden. Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog’ door dr. Ariëtte Dekker.
€ 25
Bestel
Kunst in de verwoeste stad
In de verhaallijn over de rol van kunst in de stad komen onder andere de verschillende posities die kunstenaars innamen aan de orde: artistiek, politiek en de soms onvermijdelijke combinatie van de twee. Het bombardement en de bezetting hadden ingrijpende gevolgen voor alle inwoners van Rotterdam. Voor veel kunstenaars gingen het leven en de kunst, ondanks de oorlog, gewoon door. Sterker nog, tijdens de bezetting zou het kunstbeleid grote impulsen krijgen. Maar wie na verloop van tijd in de oorlog nog wilde exposeren, moest kiezen: wel of niet aanmelden bij de Kultuurkamer. Een groot dilemma, maar de meeste schilders sloten zich aan. Dat gold niet voor iedereen. Vooral beeldhouwers weigerden, sommige kunstenaars en grafici gingen in het verzet, weer anderen keerden zich af van de buitenwereld en sloten zich op in het atelier.
Iedereen was op een andere manier bezig om zich te verhouden tot de nieuwe situatie. Kwesties als opportunisme, naïviteit, verschillende morele opvattingen speelden een rol. De tentoonstelling stelt die keuzes en dilemma’s centraal. Wat is je rol als kunstenaar, wanneer ben je nog vrij? Welke keuzes kun je je permitteren, aangezien er ook brood op de plank moet komen? In de tentoonstelling is werk te zien van Rotterdamse kunstenaars, onder wie Dick Elffers, Kees Timmer, Herman Bieling, Henk Chabot en Wally Elenbaas, die verschillende keuzes maakten.
Oral history
In de stad wonen nog altijd mensen die de oorlog hebben meegemaakt, of wier ouders of grootouders verhalen over de oorlog hebben gedeeld. Samen met Verhalenhuis Belvedère verzamelt Museum Boijmans Van Beuningen via een oral history project persoonlijke herinneringen aan het museum tijdens de oorlog. Dit kunnen ook verhalen uit tweede hand zijn van ouders, grootouders, buren of anderen met hun herinnering aan Museum Boymans tijdens de Tweede Wereldoorlog of over de Rotterdamse kunstscène in deze periode.
De eerste twee podcastafleveringen met herinneringen aan Boijmans in de Oorlog zijn nu te beluisteren via onze podcast.
Deze twee verhalen en andere persoonlijke herinneringen aan Boijmans in de oorlog worden gepresenteerd in de tentoonstelling en op onze website. Het verzamelen van verhalen gaat nog verder. Heeft u een herinnering aan het museum in de oorlog? Kom dan ook vertellen op 6 januari 2019.
Herkomst gezocht
Een belangrijke aanleiding voor de tentoonstelling en de bijbehorende Boijmans Studie ‘Omstreden verleden. Museum Boijmans Van Beuningen in de Tweede Wereldoorlog’ is de afsluiting van het herkomstonderzoek dat het museum de afgelopen jaren heeft uitgevoerd vanuit het landelijke onderzoeksproject Museale Verwervingen vanaf 1933. De collectie is onderzocht om na te gaan of er kunstwerken met een problematische herkomstgeschiedenis aanwezig zijn. De aandacht richtte zich op werken die vanaf 1933 verworven zijn of van eigenaar zijn verwisseld tussen 1933-1945. Nadat de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, werden Joden vervolgd en hun eigendommen geconfisqueerd. Dit mondde uit in grootschalige kunstroof vooraf en tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarbij kunstwerken werden geroofd, geconfisqueerd of onder dwang voor lage prijzen moesten worden verkocht. Dit gebeurde onder andere in Oostenrijk vanaf de Anschluss in 1938 en in landen zoals Frankrijk en Nederland gedurende de bezetting. Via kunsthandels, veilingen of particulieren kwamen roofgoederen soms in Nederlandse musea terecht, zonder dat deze het wisten. Ook in latere jaren verwierven musea kunstobjecten, zonder te weten dat deze tijdens de Tweede Wereldoorlog geroofd, onder dwang verkocht of geconfisqueerd waren.
Het herkomstonderzoek heeft tot nu toe geleid tot de restitutie van zeven werken. In een aparte sectie van de tentoonstelling wordt deze nasleep van de oorlog toegelicht aan de hand van enkele casussen. In overleg met de nabestaanden worden gerestitueerde werken getoond en worden de verhalen over de betrokken families en de herkomstgeschiedenis gevisualiseerd. Ook het proces van teruggave wordt belicht.
Onderzoek rondom Boijmans in de oorlog
Bij deze tentoonstelling is een verdiepende website gemaakt. Hierop leest u over de gebeurtenissen die vlak voor en tijdens de oorlog in en om Museum Boymans, zoals het dan heet, plaatsvinden. De site zal tijdens de looptijd van de tentoonstelling gevuld worden met documenten die laten zien hoe de oorlog zich ontwikkelt en wat dit betekent voor de museummedewerkers en voor de collectie. U wordt geïnformeerd over wat er in de directe omgeving van het museum gebeurt en wat er tijdens de oorlog in de zalen te zien is.
Klik hier om de website over het onderzoek rondom Boijmans in de oorlog te bekijken.
Met dank aan
De tentoonstelling ‘Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad’ wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Volkskracht, Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland, Stichting stad Rotterdam anno 1720, Erasmusstichting, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting en een anonieme schenker.
De bijbehorende Boijmans Studie wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting “de Leeuwenberg”, Stichting Pieter Haverkorn van Rijsewijk en Stichting dr. Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds.
Geschiedenis in beeld
Aansluitend op het examenprogramma geschiedenis voor havo/vwo bood het museum de rondleiding 'Geschiedenis in beeld' aan. Lopend door de collectie bekeken, vergeleken en analyseerden leerlingen kunstwerken die vallen binnen de onderwerpen renaissance, zeventiende eeuw of entartete Kunst. Het laatstgenoemde onderdeel vond tot en met 27 januari 2019 plaats bij de tentoonstelling Boijmans in de oorlog.
