Studie van een mannelijk naakt met stok, voor 'Het martelaarschap van de heilige Laurentius'

Auteur: Albert Elen

Tintoretto maakte talloze naaktstudies naar levende modellen en gebruikte die als voorstudie voor composities met figuren die in verschillende houdingen uiteenlopende handelingen verrichten. Deze bewaard gebleven bladen vormen de stille getuigen van het creatieve proces dat aan talloze schilderijen van de meester voorafging. Zo diende de Rotterdamse tekening, samen met nog een tweede blad, als voorstudie voor afzonderlijke figuren in Jacopo’s Het martelaarschap van de heilige Laurentius, een werk dat hij tussen 1569 en 1576 in opdracht van de familie Bonomi als altaarstuk voor hun kapel in Andrea Palladio’s San Francesco della Vigna in Venetië schilderde. Nadat de familie het schilderij om onbekende reden had afgekeurd, werd het verkocht aan de familie Morosini, en belandde uiteindelijk in een privécollectie in Londen.^[1] Aanvankelijk werd onze studie in verband gebracht met een aanzienlijk grotere en latere versie (ca. 1578-1580), nu in Oxford. Toen in 1991 echter de kleinere versie opdook, werd deze door Rossi (1991) overtuigend geïdentificeerd als het originele schilderij dat Tintoretto’s biograaf Ridolfi in diens Maraviglie dell’arte (1642) als ‘una picciola istoria’ had omschreven.^[2]

Onze studie heeft betrekking op de beul met de stok, rechts van het midden, die niet bezig is om het vuur onder het rooster op te stoken, maar het lijden van de martelaar nog verergert door met zijn volle gewicht een speer in de binnenkant van diens rechterdij, ogenschijnlijk in de buurt van zijn lies, te steken.^[3] Vermoedelijk vonden de patroon en diens familie dit tafereel met een martelaar die in een dramatische pose op het hete rooster ligt te kronkelen, te gruwelijk en onaangenaam, en keurden het om die reden af. Een andere tekening in zwart krijt - een voorbereidende studie voor de man uiterst rechts die hout voor het vuur aandraagt - bevindt zich nu in Londen.^[4] In beide tekeningen zijn de lichamen in snelle cursieve zwarte krijtstreken weergegeven, met weinig details binnen de contouren. Ze werden op vergelijkbare wijze gekwadreerd om te worden overgezet naar het doek, en worden unaniem erkend als sterk aan elkaar gerelateerde, eigenhandige werken van de meester. Dit werd nog eens bevestigd toen de tekeningen tijdens de grote Tintoretto-tentoonstellingen in Madrid (2007) en Venetië (2018) met de schilderijen werden herenigd.

Von Hadeln (1922, 1926) merkte al op dat de Rotterdamse studie ook in verband kan worden gebracht met de figuur rechts onder in het zeeslagtafereel De ontvoering van Helena, nu in Madrid.^[5] Staand in een boot steekt deze, nu volledig geklede krijger zijn speer ditmaal in de borst van een tegenstander die vanuit het water in de boot probeert te klimmen. De figuur is hier enigszins van bovenaf gezien, en de overeenkomst met de tekening beperkt zich tot het bovenlichaam. De meningen over de datering van het doek lopen uiteen tussen ca. 1578-1579 en ca. 1588-1589, maar deze moet in ieder geval dichter bij die van de Oxford-versie van het schilderij van de heilige Laurentius liggen. Onze tekening is dan ook een goed voorbeeld van praktisch hergebruik van een bestaande tekening die in de motievenvoorraad in het atelier werd bewaard en voor een specifiek onderwerp werd aangepast.^[6]

De tekening op de verso is een ateliertekening waarin de contouren van de figuur op de recto zijn overgetrokken en dus spiegelbeeldig zijn gemaakt.