Studie van de liggende heilige Sebastiaan

Auteur: Sarah Vowles

Op dit dubbelzijdig betekende blad staan twee voorbereidende studies voor De kroning van de Maagd, het altaarstuk dat Paolo Veronese (1528-1588) rond 1586 voor de Ognissanti-kerk in Venetië schilderde, en dat nu is ondergebracht in de Gallerie dell’Accademia in Venetië (afb.).^[1] Op de recto staat in ambitieus verkort perspectief de heilige Sebastiaan die in het altaarstuk onderaan in het midden en naar achteren leunend te zien is. Op de verso staat een studie van Christus die in het bovenste deel van het altaarstuk met God de Vader en de Maagd Maria is afgebeeld. Tegen 1580 had Veronese een goedgeorganiseerd atelier opgebouwd en kon hij bij dit soort opdrachten delen van het voorbereidende proces delegeren. Hij concentreerde zich dan zelf op het overkoepelende concept en maakte daar hoogwaardige compositieontwerpen voor, zoals het blad met snelle studies in pen en inkt voor De kroning van de Maagd, nu in Oxford.^[2] Detailstudies voor bepaalde figuren die in het atelier naar een model werden getekend, vertrouwde hij toe aan assistenten.

De nog zoekende lijnen in deze tekeningen, met pentimenti en gehoogde contouren, maken duidelijk dat het hier om voorbereidende studies gaat en niet om kopieën naar het uiteindelijke altaarstuk. Ook zijn er kleine (compositorische) verschillen: Christus is hier naakt afgebeeld, in plaats van gehuld in een mantel, en in het schilderij reikt zijn rechterarm bovendien verder langs zijn lichaam in de richting van de Maagd. Het is evident dat het hier gaat om werk in uitvoering, al bestaat over de identiteit van de tekenaar geen algehele overeenstemming. Naar aanleiding van de oude inscriptie ‘di Carleto’, zagen Tietze/Tietze-Conrat in het blad de hand van Veronese’s getalenteerde zoon Carlo Caliari, een toeschrijving waarover men al twijfelde toen deze werd herhaald in de tentoonstellingscatalogus van 1985.^[3] Op het moment dat De kroning van de Maagd werd geschilderd was Carlo namelijk pas zestien jaar oud. Het is dan ook waarschijnlijker dat Veronese voor deze belangrijke en opvallende figuren in het schilderij een assistent met meer ervaring inschakelde. Meer recent wist Dalla Costa op overtuigende wijze te beargumenteren dat onze tekening werd gemaakt door Veronese’s broer Benedetto Caliari (1538-1598).

Wat precies de artistieke identiteit van Benedetto was, is niet met zekerheid te zeggen; hij streefde immers zijn leven lang de stijl van zijn broer na. Dalla Costa stelt echter dat het aannemelijk is dat Benedetto toch de maker van dit soort studies in zwart krijt is, omdat ze Veronese’s eigen werk weliswaar benaderen, maar in anatomisch opzicht nogal onzeker van karakter zijn en het krijt bovendien vrij nerveus is gehanteerd, vaak met grillige toetsen wit hoogsel, zoals ook hier.^[4] Wanneer we aannemen dat de Rotterdamse tekening van een mannelijk naakt in achteraanzicht door Carlo werd gemaakt, wat zeer waarschijnlijk is, dan kan het huidige blad duidelijk niet ook van hem zijn. Het verraadt namelijk een totaal ander begrip van structuur en licht. Hoewel de hoogsels in krijt in de eerstgenoemde tekening zijn gebruikt om het vlees te modelleren, lijken de hoogsels in het huidige blad eerder decoratief dan functioneel. Ze markeren bepaalde kenmerken of grotere delen in de compositie, zoals de lendendoek van de heilige Sebastiaan of de scepter van Christus, en dragen nauwelijks bij aan de suggestie van driedimensionaliteit. De vlotte parallelle arcering, zoals op de torso van Christus, creëert eveneens weinig volume, maar brengt het lichaam juist tot een plat vlak terug. De huidige tekening toont ook een aantal anatomische eigenaardigheden. Zo zijn de armen van Christus buitenproportioneel lang in verhouding tot de omvang van het hoofd, en zijn beide figuren slank en enigszins verlengd, en daarmee dus heel anders dan de robuuste persoonlijkheid in de andere Rotterdamse tekening.