Studie van een naar rechts bewegende jongen

Auteur: Klazina Botke

Pordenone’s beroemde fresco’s, tussen 1514 en 1520 in de dom van Cremona door meerdere kunstenaars geschilderd, zijn onderdeel van een grote cyclus met als onderwerp het leven van Christus.^[1] Het verhaal strekt zich uit over alle wanden van het schip en eindigt met de door Pordenone geschilderde scènes Christus voor Pilatus, Christus valt op weg naar Golgotha, Christus wordt aan het kruis genageld en De kruisiging op de binnenfaçade boven het toegangsportaal (ca. 1520-1522). In nog geen twee jaar voltooide Pordenone zijn grootschalige muurschilderingen met minimale hulp van assistenten.^[2] De kruisiging (afb.) was het meest opvallende fresco, zowel vanwege zijn grootte van 9 bij 12 meter, als zijn prominente positie. Met dit theatrale werk vestigde Pordenone zijn reputatie als een van de grote vernieuwers van zijn generatie.^[3] Een aantal voorstudies voor dit centrale fresco is bewaard gebleven, waaronder een compositiestudie in New York en deze roodkrijttekening van een verschrikt achteromkijkende jongeman rechtsonder in de voorstelling.^[4]

In het fresco is het moment direct na Christus’ dood verbeeld, zoals beschreven in Mattheüs (27:51). Met een schok komt de wereld weer in beweging. Op de voorgrond zien we de aarde splijten, waardoor de goede en bekeerde mensen aan de linkerzijde van het fresco gescheiden raken van de ongelovigen aan de rechterkant. De jongeman rechts onderin kijkt over zijn schouder naar een ruiter te paard die bijna in de afgrond stort en uit angst met twee handen de mantel van de kale farizeeër achter hem grijpt. Deze rijdt op een ezel, een traditioneel symbool om de synagoge belachelijk te maken. Pordenone betrok de beschouwer niet alleen door gebruik van dynamiek en heftige emoties bij de scène, ook door paralellen in de compositie te creëren. Zo kreeg de vluchtende jongen zijn tegenhanger in Johannes aan de linkerzijde. Met eenzelfde onthutste gelaatsuitdrukking kijkt deze om naar Christus terwijl hij de flauwgevallen Maria ondersteunt.^[5] Het valt op dat de kruisen niet symmetrisch met het centrale kruis van Christus in de compositie zijn geplaatst.^[6] Die prominente plaats wordt hier ingenomen door een geharnaste soldaat met een groot zwaard. Hij kijkt de beschouwer aan en met zijn opgeheven linkerarm vestigt hij de aandacht op de hoofdpersoon.

In de roodkrijtstudie beeldde Pordenone de vluchtige beweging van de jongen met vlot neergezette krijtlijnen en arceringen uit, en liet hem balanceren op zijn linkerbeen. Hij leek echter niet tevreden met de rechterhand en tekende deze opnieuw, nu met de handrug naar boven gedraaid zoals we ook in het uiteindelijke fresco zien. De studie toont tevens een aanzet voor het kostuum van de jongeman: een zeer nauwsluitende broek met een braguette (schaamkap), pofmouwen en platte, brede schoenen. Deze kleding doet sterk denken aan die van een landsknecht, een Zwitserse of Duitse huursoldaat. Hiervoor baseerde Pordenone zich niet alleen op Duitse prenten, zoals die van Hans Sebald Beham (1500-1550) die hij zeker kende, maar mogelijk ook op echte huursoldaten die in Noord-Italië actief waren.^[7] In zijn werk gebruikte Pordenone deze landsknechten vaker, en altijd om barbaarse personen te verbeelden.

Het blad is aan alle zijden bijgesneden, vooral links, waardoor een deel van het rechterbeen van de jongen is verdwenen. Op het aangehechte stuk papier rechtsonder staat in een onbekend zeventiende-eeuws handschrift een toeschrijving aan Pordenone waarvan de juistheid door Von Hadeln (1925) als eerste werd bevestigd en sindsdien niet betwijfeld. De twee roodkrijtstudies op de keerzijde sluiten stilistisch aan bij de compositiestudie met de groep rond Maria, nu in New York.