Wees gegroet zeemeermin

Auteur: Esmee Postma

Voor Willem Wagenaar was het surrealisme bovenal een mentaliteit: ‘Surrealisme is een levenshouding. Het is niet aan tijd gebonden. Het hele leven is surrealisme. Je moet er alleen oog voor hebben. Een echte surrealist is een voyeur, hij doet niet meer dan observeren’.[1] Als boek- en kunsthandelaar, tentoonstellingsorganisator, docent én kunstenaar paste hij deze leefregel op velerlei wijzen toe. Na zijn afstuderen aan de Groningse kunstacademie Minerva maakt Wagenaar in Parijs kennis met het surrealisme.[2] Direct contact met de protagonisten van de beweging blijft uit, maar bij zijn terugkeer in 1927 naar Nederland neemt hij stapels kunsttijdschriften, affiches en prenten mee. Met deze beginvoorraad opent Wagenaar in 1928, amper 20 jaar oud, aan de Utrechtse Vinkenburgstraat de kunst- en boekhandel Nord. De naam is een verwijzing naar zowel het in dat jaar verschenen affiche voor de Nord-express van A.M. Cassandre als zijn eigen Groningse wortels.[3] Het assortiment omvat schilderkunst, meubels van Gerrit Rietveld, jazzplaten, films, etnografica en het uit Parijs geïmporteerde materiaal. Vooral de avant-garde tijdschriften vinden gretig aftrek bij jonge Utrechtse kunstenaars als J.H. Moesman, Willem van Leusden en Louis Wijmans, die zo de nieuwste ontwikkelingen volgen en kennismaken met het surrealistische gedachtengoed.

In 1933 organiseert Wagenaar, die sinds 1931 ook een kunstzaal is begonnen aan de Nieuwegracht, eenmalig een tentoonstelling in Parijs. Van 3 tot 15 juli 1933 is in Galerie La Grande Masse de ‘Exposition des Oeuvres de W. Wagenaar et quelques autres peintres hollandais’ te zien met naast enkele werken van Moesman, Van Leusden, Wijmans en de psychiatrische patiënt Pieter Terpstra, vier schilderijen, zeven aquarellen en vijf tekeningen van Wagenaar zelf. De brochure maakt melding van een schilderij getiteld La Neireide, mogelijkerwijs gaat het om Wees gegroet zeemeermin. Wagenaars poging internationale ruchtbaarheid aan het Utrechtse surrealisme te geven gaat echter onopgemerkt aan de Parijse surrealisten voorbij.

Deze tentoonstelling is een van de weinige gelegenheden waarbij Wagenaar zich als kunstenaar manifesteert. Tijdens zijn leven treedt hij met zijn eigen beeldend werk slechts bescheiden naar buiten.[4] Toch heeft hij vanaf eind jaren twintig met tussenpozen en tussen andere activiteiten door een veelzijdig oeuvre opgebouwd dat zijn experimenteerlust weerspiegelt. Droombeelden en ongerijmde fantasieën vormen altijd het vertrekpunt van zijn werk, waarin verschillende fasen te onderscheiden zijn. Wagenaars belangstelling voor prehistorische rotstekeningen en mythologie resulteert aanvankelijk in voorstellingen van mythische wezens met een nadruk op een grillige lijnvoering. Dit schilderij van een felroze zeemeermin te midden van een diepblauwe koraalachtige omgeving is daar een goed voorbeeld van. Door het golvende silhouet met wit te accentueren, heeft de kunstenaar haar een engelachtige uitstraling gegeven. Met een vis in de hand en een klaaglijke gezichtsuitdrukking kijkt ze de toeschouwer aan. De spaarzame elementen in deze voorstelling contrasteren met schilderijen vanaf 1933, waarin hij in veel detail allerlei symbolische motieven incorporeert.

Tegenwoordig wordt Wagenaar vooral herinnerd als aanjager van het Utrechtse kunstleven en pleitbezorger van het surrealisme. Hoewel zijn ondernemingen in zakelijk opzicht weinig succesvol zijn en maar korte tijd bestaan, vormen zij een belangrijk trefpunt voor gelijkgestemden.[5] Mede dankzij Nord, de kunstzaal en ook via de in 1934 door Wagenaar opgerichte Utrechtsche Vrije Academie voor Beeldende Kunsten krijgt het surrealisme vaste voet aan de grond in Utrecht.[6]