Zeventiende eeuw

Wereldmacht

De zogenaamde 'Gouden Eeuw' start volgens velen met de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (V.O.C.) in 1602. De V.O.C. heeft het monopolie op de handel met Azië en wordt de grootste handelsonderneming ter wereld. Haar schepen beheersen de wereldzeeën. Vooral de handel in specerijen levert grote winsten op.

Ook het jaar 1609 is een belangrijke datum. In dat jaar wordt een wapenstilstand met Spanje getekend in de Tachtigjarige Oorlog. Nederland heeft tot die tijd deel uitgemaakt van het Spaanse rijk en krijgt nu een grotere zelfstandigheid. Na 1648 wordt het zelfs een onafhankelijke republiek met vrijheid van godsdienst en economische en politieke zelfstandigheid.

De smaak van particuliere verzamelaars

In de Republiek ontwikkelt zich voor kunstenaars een belangrijke nieuwe markt. Niet langer werken zij in eerste plaats in opdracht voor de kerk, koningshuizen en rijke adel. De burgerij, rijk door de handel, wordt de belangrijkste koper van kunst. Dit heeft een grote invloed op de manier van werken en de specialisatie van kunstenaars. De kunstenaar kiest nu zelf het onderwerp en brengt de werken zelf of via kunsthandelaren bij de rijke burgerij onder de aandacht. Schilderijen zijn nu te zien in de woonhuizen van burgers en gaan deel uitmaken van omvangrijke particuliere kunstverzamelingen. Kunstenaars specialiseren zich in de onderwerpen die populair zijn zoals stillevens, landschappen, historiestukken, portretten of genrestukken.

Historiestukken

Van de verschillende genres in de schilderkunst heeft het ene meer aanzien dan het andere. Volgens de zeventiende eeuwse opvatting staat het historiestuk op de hoogste plaats in de hiërarchie van onderwerpen die een schilder kan kiezen. Historiestukken zijn doeken met meerdere figuren die historische gebeurtenissen, Bijbelse of mythologische verhalen uitbeelden. De collectie van het Museum Boijmans Van Beuningen bevat verscheidene voorbeelden van historiestukken. Een voorbeeld is ‘Juno ontvangt van Mercurius de ogen van Argus’ van Hendrick Goltzius uit 1615.

Dergelijke historiestukken kunnen alleen door de grootste meesters worden vervaardigd. De schilder moet in staat zijn zich in te leven in het uitgebeelde verhaal, hij moet emoties kunnen weergeven en voldoende kennis hebben van anatomie om bewegende mensenlichamen te schilderen. Tegelijkertijd heeft hij verschillende vaardigheden nodig: het schilderen van stillevens, landschappen, perspectivische weergave en meer. Een kunstenaar moet dus alle facetten van de schilderkunst beheersen. Niet voor niets is het historiestuk het meest bewonderde van de genres van de 17de eeuw.

Stillevens

De productie van stillevens bereikt in Nederland een hoogtepunt in de 17de eeuw. Nederlandse schilders zijn vooral bekend om hun stofuitdrukking: het uitbeelden van de eigenschappen van het materiaal van een object, bijvoorbeeld een doorzichtig glas, een spiegelend tinnen bord of een zacht fluwelen mantel. Een van de grote meesters van het stilleven is de Haarlemse schilder Willem Claeszoon Heda.

Dit soort eenvoudige stillevens zijn kenmerkend voor het eerste deel van de 17de eeuw. Later in die eeuw komen juist de pronkstillevens op, waarin kostbare voorwerpen, een rijk kleurgebruik en een volle compositie domineren. De schilderijen van Abraham van Beijeren, Willem Kalf en Jan Davidszoon de Heem zijn goede voorbeelden van dergelijke pronkstillevens.

Ook de oom van Jacob van Ruisdael, Simon van Ruysdael, staat bekend om zijn Hollandse landschappen.

Binnen dit genre zijn er schilders die zich nog verder specialiseren en zich toeleggen op zeegezichten zoals Simon de Vlieger en Jan van de Cappelle. Zij zijn meesters in het weergeven van dreigende luchten, spiegelend en opspattend water.

Genrestukken

Een onderwerp dat zeer populair wordt in de Gouden Eeuw is het genrestuk. De kunstenaars schilderen alledaagse taferelen. Beroemd zijn de levendige en soms chaotische taferelen van Jan Steen, zoals in ''Soo gewonne, soo verteert''.

Portretten

De burgerij, zeer welvarend dankzij de internationale handel, laat zich in de 17de eeuw graag portretteren. Zo’n opdrachtgever is Abraham del Court, een Amsterdamse lakenkoopman. In 1651 trouwt hij met Maria de Keerssegieter. Del Court vraagt Bartholomeus van der Helst om deze verbintenis te vereeuwigen in een dubbelportret.

Werelds interieur

Het interieur van welgestelde 17de-eeuwse Hollandse burgers kenmerkt zich door de fascinatie voor nieuwe exotische materialen en producten. Deze komen binnen handbereik door de omvangrijke trans-Atlantische handel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie.

Door de groeiende welvaart van de Republiek kunnen rijke burgers zich steeds kostbaarder huisraad permitteren, waarbij de artistieke kwaliteit voorop staat en in sommige gevallen de gebruiksfunctie naar de achtergrond verdwijnt.