Kopieën naar de antieken: hoofd van een windgod, leeuwenkop en voeten

Auteur: Rosie Razzall

Dit dubbelzijdig betekende blad van perkament vormt een van de vijf Rotterdamse bladen die deel uitmaakten van het taccuino di viaggio (reisschetsboek) dat Gentile da Fabriano (ca. 1375‑1427) aan Pisanello doorgaf en door verschillende leerlingen in diens werkplaats werd aangevuld, grotendeels tijdens en nadat Pisanello in 1431/1432 in de basiliek van Sint-Jan van Lateranen in Rome aan een reeks fresco’s werkte.^[1] Degenhart/Schmitt meenden aanvankelijk dat de tekening van Pisanello zelf was, maar kwamen uiteindelijk tot hetzelfde inzicht als Fossi Todorow^[2] en schreven het blad in hun uitgebreide reconstructie van het taccuino in 2004 aan de werkplaats van Pisanello toe.^[3]

Het blad illustreert de manier waarop de leerlingen van Pisanello zich schoolden. Samen met een aantal andere bladen uit het taccuino behoort de tekening tot de vroegste werken die bewaard zijn gebleven van kunstenaars die een grondige studie van antieke voorbeelden maakten.^[4] De voorzijde toont vier studies van een voet vanuit verschillende standpunten, waaronder een voet met een antieke sandaal en een tweede voet die op de zool van een sandaal rust. De studies hangen samen met de gewoonte om afzonderlijke lichaamsdelen te tekenen, vooral handen en voeten, een praktijk die in de renaissancistische werkplaats wijdverbreid raakte en bijvoorbeeld ook te zien is op een blad uit het album van Benozzo Gozzoli (ca. 1420‑1497), eveneens in Rotterdam.^[5] In Gozzoli’s album zijn de studies vermoedelijk getekend naar gipsen afgietsels in de werkplaats. Terwijl andere studies in het taccuino gerelateerd kunnen worden aan specifieke beeldhouwwerken en graftomben waar Pisanello’s leerlingen in Rome toegang toe hadden, zijn de originele fragmenten in deze tekeningen nooit getraceerd, en de studies zijn mogelijk kopieën van andere tekeningen.^[6] De kunstenaar besteedde de meeste aandacht aan de contouren van de voet en de sierlijk vormgegeven sandaal, en minder aan de voet zelf en hoe de spieren liepen.

Op het onderste deel van het blad bevindt zich een kopie van een leeuwenkop die mogelijk afkomstig is van een graftombe. Daarboven is dezelfde kop gezien van achteren getekend, waarbij de contouren in metaalstift echter niet met pen of penseel in inkt zijn opgewerkt zoals elders op het blad is gedaan. Fossi Todorow concludeerde hieruit dat dat deel van het blad van een hogere kwaliteit is dan de rest,^[7] maar gezien de uiteenlopende stadia van afwerking vindt de huidige auteur die opvatting niet gerechtvaardigd. De windgod met vleugels op zijn slapen in het midden van het blad is vermoedelijk ook naar een Bacchische graftombe getekend.^[8] Luke Syson vergeleek de studies op dit blad op overtuigende wijze met een schilderij van de heilige Hiëronymus met een leeuw in Londen^[9] van de hand van Bono da Ferrara, een leerling van Pisanello die tussen 1442 en 1461 werkzaam was. Toch meende hij dat de overeenkomst tussen een aantal elementen, zoals de naakte voet en de gelaatstrekken van de heilige, valt toe te schrijven aan de gewoonte in Pisanello’s werkplaats om modellen door te geven en op te werken, en dus nog niet per se bewijst dat de Rotterdamse tekening een eigenhandig werk van Bono da Ferrara is.^[10]

Het taccuino di viaggio bevatte, kriskras door elkaar, tekeningen van religieuze onderwerpen, kopieën naar antieke of andere bronnen en studies naar het leven. Soms zijn deze op hetzelfde blad getekend, zoals in het geval van I 520 waar een annunciatie naast vier naaktstudies verschijnt, en soms op de achterzijde. De compositie op de verso van dit blad is in vieren gedeeld met in elk segment één enkele figuur, wat doet denken aan de typische indeling van een modelboek. In de bovenste helft is een rouwende Madonna afgebeeld, naast een Christusfiguur die zijn verwonde handen toont, al kunnen de figuren ook tezamen als een piëta en een Christus als de Man van Smarten worden gezien. Degenhart/Schmitt vergeleken de Christus met bijvoorbeeld een schilderij van Michele Giambono (werkzaam 1420‑1462) in New York,^[11] al meenden zij dat het Rotterdamse voorbeeld eerder was gebaseerd op een bepaald type dan op een specifiek model.^[12] De onderste helft van het blad toont twee pausen, te herkennen aan hun pauselijke tiara’s en sleutels. De paus links met een anker in zijn hand is vermoedelijk Clemens I, de directe opvolger van Petrus, maar de paus rechts kon volgens Degenhart/Schmitt onmogelijk Petrus zijn omdat deze geen baard draagt.^[13] Alle vier de figuren hebben expressieve en karakteristieke koppen, vooral de Maagd die haar ogen samenknijpt en haar tanden toont.^[14] Net als veel andere tekeningen uit het taccuino di viaggio is ook dit blad bijgesneden en vertoont geen sporen van boekbindgaten.