De gerechtigheid van Trajanus

Auteur: Klazina Botke

Net op het moment dat keizer Trajanus (53-117) Rome verlaat om met zijn leger tegen de Daciërs te strijden, houdt een weduwe hem tegen. Een van zijn soldaten heeft haar kind gedood en ze eist dat de schuldige onmiddellijk wordt veroordeeld. De keizer wil haar aanvankelijk tot na de veldslag laten wachten, maar uiteindelijk overtuigt ze hem met haar smeekbede en stelt hij zijn tocht tot na de berechtiging van de moordenaar uit. Het verhaal komt in verschillende teksten voor maar is vooral bekend geworden door de vertelling van Dante Alighieri (1265-1321). In diens Divina Commedia figureert Trajanus als het goede voorbeeld: aan de zielen in het vagevuur laat hij zien dat nederigheid een deugd is en hoogmoed een zonde (Purgatorio 10, r. 73-96).^[1] De tekening toont de vrouw links op de voorgrond, knielend met het dode kind op schoot. Achter haar leunt de schuldige soldaat tegen zijn wapen, terwijl Trajanus zich vanaf zijn paard tot zijn metgezel wendt en naar de vrouw wijst. Op de achtergrond zijn de stadsmuren van Rome te zien.

Het werk werd door Koenigs verworven als een tekening van Moretto da Brescia (ca. 1498-1554), een oude toeschrijving die ook op de achterzijde van het blad is genoteerd.^[2] Op basis van een vergelijkbare tekening in Berlijn (ca. 1462-1464) werd de studie in 1962 door Philip Pouncey aan de werkplaats van Vincenzo Foppa (1427-1515/1516) toegeschreven.^[3] De Berlijnse tekening wordt als een voorstudie voor een van Foppa’s fresco’s in het Palazzo del Banco Mediceo in Milaan (ca. 1463) beschouwd. De beroemde architect en beeldhouwer Antonio Averlino Filarete (ca. 1400-1465/1469), die het werk met eigen ogen had gezien, beschreef in zijn Trattato di architettura (ca. 1464) dat het fresco met daarin de rechtvaardigheid van keizer Trajanus zich in de loggia links van de hoofdingang bevond.^[4] Het gebouw werd aan het einde van de achttiende eeuw afgebroken, waardoor de compositie alleen via de Berlijnse tekening aan ons is overgeleverd.^[5] Foppa’s ontwerp was een voorbeeld voor vele vijftiende-eeuwse voorstellingen met de rechtvaardigheid van Trajanus als onderwerp, waaronder een bronzen reliëf in Washington en een gravure uit 1502 van Giovanni Maria da Brescia (afb.).^[6] Ook ons blad hoort in dit rijtje thuis, want ondanks de vereenvoudigingen en kleine verschillen is duidelijk dat de houdingen en gebaren van de figuren naar Foppa’s voorbeeld werden gemaakt.^[7]

Rogier van der Weydens (1399/1400-1464) beroemde gerechtigheidstaferelen (1439-1450) voor het stadhuis van Brussel tonen een vroegere compositie, waarbij Trajanus de vrouw aankijkt en het lichaam van het dode kind op de grond ligt. De panelen zelf zijn helaas verloren gegaan, maar de voorstelling kennen we nu dankzij een wandtapijt (ca. 1450) dat naar het schilderij werd vervaardigd.^[8] Ook deze beeldtraditie had een grote reikwijdte; zowel de anonieme Rotterdamse tekening N 90 is hierop gebaseerd, als de latere prent (1537) van Hans Sebald Beham (1500-1550).^[9] Volgens Salvatore Settis komen uiteindelijk alle verbeeldingen van deze legende uit een zogenaamde ‘iconografische reeks’ voort die al veel eerder begon, namelijk met antieke reliëfs waarin een man voor keizer Trajanus te paard knielt.^[10]

Het blad is gekwadreerd voor overzetting van de voorstelling naar een ander formaat of medium. De knielende vrouw is daarnaast doorgeprikt om de figuur te kunnen kopiëren; op de achterzijde zijn nog sporen van houtkool zichtbaar die erop wijzen dat dit ook daadwerkelijk werd gedaan. In de loop der eeuwen is de helderheid van de voorstelling enigszins aangetast doordat het hoogwit is geoxideerd en enkele grote vlekken het blad ontsieren.