De gerechtigheid van Trajanus

Auteur: Ariane van Suchtelen

Deze pentekening stelt de Gerechtigheid van Trajanus voor. Het onderwerp – een exemplum voor de rechtspraak – genoot vooral bekendheid doordat Rogier van der Weyden het uitbeeldde op een van zijn gerechtigheidstaferelen voor het stadhuis van Brussel.¹ Daar hingen Rogiers panelen uit 1439/50, die toentertijd grote faam genoten, in de ‘Gulden kamer’ waar recht werd gesproken. Ze gingen in 1695 bij de beschieting van Brussel door de Fransen verloren. Volgens het door Paulus Diaconus in de achtste eeuw opgetekende verhaal is de Romeinse keizer Trajanus (53-117) zojuist vertrokken op veldtocht naar Syrië als hij wordt staande gehouden door een weduwe. Zij smeekt om gerechtigheid voor haar zoon die door een van zijn soldaten is gedood, waarop hij de boosdoener ter plekke onthoofdt.² Trajanus is als een heerser te paard weergegeven, de veldheerstaf in zijn linkerhand rustend op zijn heup. Op de achtergrond zijn de stadsmuren van Rome te zien waar de keizer vanaf een toren met vlaggen wordt uitgezwaaid. Hij keert zich om naar de knielende vrouw rechtsvoor wier dode kind met slechts enkele pennenhaaltjes is aangeduid. De soldaat die links wegloopt terwijl hij over zijn schouder omkijkt – hij lijkt zijn zwaard over de andere schouder te dragen – , is ongetwijfeld de schuldige die zal worden gestraft. Naast deze scène gaf Rogier van der Weyden ook de terechtstelling van de soldaat weer, evenals het gebed van paus Gregorius de Grote (ca. 540-604) om verlossing voor de heidense keizer, een vervolg op de geschiedenis dat eeuwen later plaatsvond. Trajanus’ tong waarmee hij had rechtgesproken bleek toen op wonderbaarlijke wijze bewaard te zijn in diens schedel die aan Gregorius werd getoond.

Rogiers taferelen van de gerechtigheid van Trajanus, gecombineerd met de gerechtigheid van Herkenbald, heer van Bourbon, die op zijn doodsbed zijn eigen neef terechtstelde, zijn overgeleverd dankzij een reusachtig tapijt in Bern dat werd geweven voor de bisschop van Lausanne, Giorgio van Saluzzo.³ Het tapijt was bestemd ter decoratie van de zaal waar de bisschop na zijn benoeming in 1440 rechtsprak. Dezelfde koppeling van exempla iustitiae is uitgebeeld op het middendeel van een vroeg-zestiende-eeuws drieluik met gerechtigheidstaferelen, bestemd voor de schepenkamer van het stadhuis van Hoorn.⁴ In grote lijnen baseerde de Noord-Nederlandse schilder zich ook op de composities van Rogier, waarvan in de vijftiende eeuw al ‘patroenen’ waren gemaakt om naar ‘andere landen’ te sturen.⁵ Van de hier besproken tekening is de naar links voortstappende ruiter – Trajanus – die zich omkeert naar de knielende vrouw, globaal ontleend aan de Brusselse panelen.

De kunstenaar heeft met snelle bewegingen van de pen getekend.⁶ Summier maar doeltreffend zijn bijvoorbeeld de soldaten van Trajanus linksachter gesuggereerd, met niet meer dan een paar krasserige lijntjes. Interessant zijn de fors aangezette verbeteringen die werden aangebracht in Trajanus’ paard. De benen zijn dubbel getekend: in rust en vervolgens in stap. Ook het rechterbeen van de beschuldigde soldaat links is twee keer uitgevoerd; de tweede keer is het been verder vooruit geplaatst, waardoor het lijkt of de man meer vaart zet om aan het naderende onheil te ontkomen. Alleen in deze correcties en in de wat slordig getekende architectuur rechtsachter zijn, met vrij veel druk op de pen, arceringen aangebracht. Een detail als de extravagante hoofdtooi van een vrouw rechtsachter doet vermoeden dat de onbekende tekenaar in Antwerpen werkzaam was, waar dat soort uitdossingen toentertijd populair was. Ook de volle compositie en de ruïneuze architectuur wijzen in die richting. Het kleed van de knielende moeder wordt niet gekenmerkt door de hoekige plooival die in het eerste kwart van de zestiende eeuw gebruikelijk was, zodat een iets latere datering van het blad gerechtvaardigd lijkt. De zoekende lijnen en de krachtig uitgevoerde aanpassingen suggereren dat het om een ontwerptekening gaat, waarbij de kunstenaar al schetsend zijn gedachten uitwerkte op het papier.