Bruegels 'Toren van Babel'

Symboliek

Het verhaal van de toren van Babel bevat een universele boodschap. Het bouwen van de toren staat symbool voor het streven van de mens naar het hoogst haalbare. Het Bijbelse bouwwerk staat voor de universele strijd tussen het menselijke kunnen en zijn ijdelheid, waarin God de mens genadeloos heeft gestraft. De mens, creatief en ambitieus als hij is, vertrouwt blind op zijn eigen kunnen en op de onbegrensde mogelijkheden van techniek. Deze hoogmoed wordt bestraft door God. Dit symboliseert de vergankelijkheid en nietigheid van de mens. Op zijn beurt is ook de kunstenaar een beetje ijdel door zijn poging een tot de hemel reikende toren te schilderen. Dit versterkt de boodschap van het verhaal nog meer. In Bruegels voorstelling van 'De toren van Babel’ is van Gods bestraffing duidelijk nog geen sprake: de stenen worden nog omhoog getakeld en in de haven is het een drukte van belang.

Beeldvullend

Het kolossale monumentale bouwwerk vult bijna de hele voorstelling.

Een feest van details

Opvallend is het doordachte kleurgebruik in de toren. Boven is de baksteen nog helder rood, in de lagere etages is deze al verweerd en lichter van kleur. Deze kleine subtiele aanbrengingen van de kunstenaar zijn ook terug te zien in de zeer gedetailleerde weergave van menselijke bedrijvigheid in en rond de enorme toren. Ruim duizend mensen zijn afgebeeld. Links aan de voet van de toren sjouwen mannen met zakken kalk die naar boven worden gehesen. De kalk wordt als metselspecie gebruikt. Vandaar dat er een witte baan naar boven te zien is op de toren. Links daarvan is een baan rood stof te zien. Deze markeert de weg waarlangs de bakstenen naar boven worden gehesen.

Op de derde trans of etage van de toren is een processie aan de gang. Deze passeert bijna een boog in de vorm van een kerkraam. Onder de stoet zijn ruiters te zien die de toren bestijgen. Ook in de haven onder de toren is het een grote drukte van kleine mensfiguurtjes.

Bekijk hier op de website van het Google Cultural Institute meer duizelingwekkende details op het schilderij.

De toren van Antwerpen

Bruegel maakt 'De toren van Babel' omstreeks 1560 wanneer hij ongeveer 35 jaar oud is. Hij bezoekt Rome en gebruikt het Romeinse Colosseum als inspiratiebron. Meer naar boven toe krijgen de bogen echter geleidelijk aan meer weg van de spitse bogen van gotische kathedralen.

De toren van Babel is in de 16de eeuw, en voornamelijk in Antwerpen - waar Bruegel werkt - een populair thema. Antwerpen is een drukke havenstad, schepen komen uit alle windstreken en op straat zijn veel verschillende talen te horen. Dat maakt het verhaal uit het Oude Testament over de Babylonische spraakverwarring actueel. Bruegel maakt nog twee schilderijen van de toren van Babel. Een daarvan bevindt zich in het Kunst Historisches Museum in Wenen. Het schilderij is groter en de bouw van de toren is nog in een vroeger stadium. Het andere is kleiner, het is een miniatuur dat Bruegel op een stukje ivoor schildert. Het is onbekend waar dit werkje nu is.

Vijf eeuwen omzwervingen

'De toren van Babel’ heeft heel wat meegemaakt vanaf het moment dat het Bruegels atelier verlaat 440 jaar geleden tot het in het museum terechtkomt in 1958. Voor een deel is de zwerftocht van het schilderij nog te traceren. Omstreeks 1600 bevindt het werk zich in de kunstverzameling van Rudolf II van Praag, samen met nog meer schilderijen van Bruegel. Omstreeks 1620 is het weer terug in Antwerpen.

Verzamelaar D.G. van Beuningen

In 1935 duikt het schilderij pas weer op in de Parijse kunsthandel. Kunstverzamelaar D.G. van Beuningen koopt het schilderij een jaar later voor een kapitaal bedrag van 120.000 gulden. Samen met het grootste deel van zijn verzameling komt 'De toren van Babel’ in 1958 in het museum te hangen.

Laatbloeier in de schilderkunst

Het oeuvre van Pieter Bruegel I is bijzonder. Een groot deel van zijn leven legt hij zich toe op het maken van nauwkeurige tekeningen. Deze dienen voor het produceren van gravures. Bruegel werkt voornamelijk in het bloeiende handels- en cultuurcentrum Antwerpen en vanaf 1560 ook in Brussel.

Pas op latere leeftijd gaat Bruegel schilderen. Eerst vooral landschappen, maar later ook schilderijen met een religieus onderwerp. De ongeveer vijftig schilderijen die Bruegel in de laatste tien jaar van zijn leven schildert zijn van een uitzonderlijke kwaliteit, waarvan 'De toren van Babel’ een voorbeeld is. Bruegel overlijdt in 1569. Zijn twee zonen Pieter en Jan treden in zijn voetsporen: ook zij zullen schilder worden.

De prenten van en naar Bruegel

'De toren van Babel’ is het enige schilderij van Pieter Bruegel I in de collectie van het Museum Boijmans Van Beuningen. In het prentenkabinet komen we zijn naam wel vaak tegen. Dit zijn talrijke ontwerpen voor prentenreeksen, die vervolgens door andere kunstenaars gegraveerd zijn.

Omstreeks 1560 tekent Bruegel de ontwerpen voor een prentenreeks met de zeven deugden. De prenten worden rond dezelfde tijd gegraveerd door Phillips Galle en op de markt gebracht door de Antwerpse uitgever Hieronymus Cock. Het museum bezit drie van Bruegels ontwerptekeningen uit deze reeks.

Ook bezit het museum een prent naar een ontwerp van Bruegel, gegraveerd door de Oostenrijkse Anton Joseph von Prenner. Deze ets is gemaakt in de 17de eeuw naar de versie van 'De toren van Babel’ die zich in het Kunsthistorisch Museum in Wenen bevindt.