Dansend boerenpaar en doedelzakspeler

Auteur: Judith Niessen

Twee dansende boeren worden begeleid door een doedelzakspeler in een lange mantel. De vrouw heeft in haar schort een biggetje en houdt in haar linkerhand een worst, terwijl de man in zijn linkerhand een ham omhoog houdt. Hij wordt door een hondje in de kuit gebeten. Deze tekening staat in een beeldtraditie van dansende boeren, die zijn oorsprong vindt in de laat vijftiende en vroeg zestiende-eeuwse Duitse prent- en tekenkunst.¹ In dit verband is al vaak verwezen naar twee prenten van Albrecht Dürer uit 1514, die beide hetzelfde onderwerp verbeelden.² Een ander voorbeeld, zowel iconografisch als in techniek goed vergelijkbaar met het Rotterdamse blad, betreft de tekeningenserie met dansende boeren en een doedelzakspeler uit 1525 door Urs Graf.³ Dergelijke voorstellingen vormden vaak een bron van vermaak voor de gegoede burgerij, die zich ver boven de boerenbevolking verheven voelde.

Daarnaast dienden veel van deze voorstellingen als exempla van liederlijk en onbehouwen gedrag, dat vooral niet moest worden nagevolgd.⁴ Hoewel dit bij deze tekening ongetwijfeld ook het geval is, betreft het hier tevens een vastenavondvoorstelling, zoals al eerder gesuggereerd.⁵ Dit boerenvermaak speelde zich af aan de vooravond van het begin van de vastenperiode op aswoensdag. Tijdens dit feest werd de maatschappelijke hiërarchie volledig omgedraaid, waarbij een tijdelijke vorst het volk opriep tot grote losbandigheid en de daarbij behorende zuip- en vraatzucht.⁶ De big, die hier voor vraatzucht staat, de ham en de worst impliceren deze uitspattingen. Zo blijkt uit een vastenavonddraaiboek van vieringen te Jutphaas en omgeving rond 1518, dat tegenover de vis, de knollen en de uien, die genuttigd werden gedurende de vasten, de vastenavond zelf een overdaad aan vlees en gevogelte bood.⁷ Het is bovendien nog niet eerder opgemerkt dat het dansende paar van hoofddeksel heeft geruild.⁸ De man draagt de linnen kap die aan de boerin toebehoort, terwijl zij een mannenmuts op haar hoofd heeft. Deze verwisseling benadrukt nog eens de omgekeerde wereld, zoals die bestaat tijdens dit feest. De betekenis van de hond in deze context is onduidelijk. Vaak een symbool van trouw, lijkt hij hier alleen in de buurt te blijven vanwege de worst en de ham die boven hem vastgehouden worden.

Dit dansende paar is verwant aan een aantal andere tekeningen uit het deel van de Aertgen-groep, dat bekend staat als de Meester van de Kerkprediking. Het betreft ondermeer de Verzoeking van de Heilige Antonius uit het prentenkabinet in Leiden en drie aan beide zijden getekende bladen van min of meer dezelfde afmetingen in Nürnberg met daarop ondermeer De vlucht naar Egypte, Twee geliefden en St Joris en de draak.⁹ Al deze tekeningen kunnen in stijl worden verbonden met het naamgevende schilderij van deze groep, De kerkprediking in het Rijksmuseum, nu bekend als De roeping van de Heilige Antonius.¹⁰ De tekenaar kenmerkt zich door zijn bolle, opgeblazen figuren en zijn losse arceertechniek, waarmee hij overtuigend licht en volume weet te creëren. In deze tekenstijl zijn veel overeenkomsten te vinden met die van Pieter Cornelisz Kunst. Zoals Schapelhouman opmerkt, is het lijnenspel van deze kunstenaar echter meer monotoon van aard, waardoor zijn tekeningen een vlakkere indruk maken.¹¹

De algemeen aanvaarde datering tussen 1525 en 1530 is, gezien de ontwikkeling van de Leidse schilder- en tekenkunst rond die tijd aannemelijk.  Naast het formaat komt ook de  schaal waarop de voorstelling getekend is overeen met de tekeningen in Nürnberg. Op basis hiervan kan worden gesuggereerd, dat de tekeningen waarschijnlijk fragmenten zijn van oorspronkelijk grotere studiebladen.¹²