Het martelaarschap van de apostel Paulus

Auteur: Judith Niessen

Zoals vrijwel alle tekeningen van Pieter Cornelisz. Kunst is dit een ontwerp voor een glasruitje. Het maakte waarschijnlijk deel uit van een reeks voorstellingen die samen het martelaarschap van de apostelen of het leven van de apostel Paulus verbeeldden. Het leven van Paulus wordt grotendeels beschreven in het bijbelboek Handelingen, waarin verhaald wordt van de omzwervingen van de apostelen. Zijn dood staat beschreven in de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine.¹ Paulus was een Romeins staatsburger die Christenen vervolgde en die zich op weg naar Damascus bekeerde tot het Christendom. Daarna reisde hij door Klein-Azië en Griekenland om het Evangelie te verkondingen. Hij werd door de Romeinen vervolgd en uiteindelijk door keizer Nero in Rome veroordeeld tot de marteldood. Als Romeins burger had Paulus recht op de meer eervolle en snelle dood door het zwaard, waarmee in deze voorstelling het vonnis al is voltrokken. Links in het beeld kijkt de beul met zijn zwaard steunend op de grond naar het onthoofde lichaam van Paulus, die op zijn buik achter hem ligt. Rechts kijkt Nero, met heersersstaf in de hand en zijn soldaten achter hem, toe. Paulus’ afgehakte hoofd ligt voor zijn voeten. Het hoofd is geblinddoekt met de sluier van Plautilla, een leerlinge van Paulus. Volgens de legende nam Paulus na zijn onthoofding zelf deze sluier af, ving er zijn eigen bloed mee op en retourneerde hem aan Plautilla. In plaats van de traditionele drie stralen bloed die staan voor Geloof, Hoop en Liefde, stroomt het bloed uit de hals van Paulus.

Op het tweede plan is het afscheid van Paulus en Petrus te zien, voordat zij beiden buiten de stadspoort gevangen worden genomen. Deze gebeurtenis, die in de bijbel en Legenda Aurea niet wordt beschreven, gaat direct vooraf aan de onthoofding. De twee apostelen hadden lang met elkaar gereisd en gepredikt. Ze werden, volgens de traditie, beide op dezelfde dag in Rome ter dood gebracht.² Het afscheid van beide apostelen is afkomstig uit de Italiaanse beeldtraditie en komt relatief weinig voor in de Nederlandse beeldende kunst.³

Het is goed mogelijk dat Pieter Cornelisz. zich voor dit ontwerp losjes baseerde op een houtsnede van Lucas Cranach de Oudere. Deze houtsnede van ca. 1512, is onderdeel van een reeks van twaalf met als thema het Martelaarschap der apostelen (afb. 1).⁴ aan motieven in Cranachs voorstelling.

De roestbruine pigmentvlekken rechtsonder zijn dezelfde als die op Het verzorgen van de zieken van Pieter Cornelisz. Kunst in Amsterdam.⁵ Waarschijnlijk zijn deze vlekken veroorzaakt door een ijzeroxide-houdende grisailleverf of zilvergele verf, die beide werden gebruikt voor glasruitjes.⁶ Mocht dat zo zijn, dan moeten de tekeningen zich op enig moment in de werkplaats van een glasverver hebben bevonden. Aangezien dergelijke tekeningen ook in de negentiende eeuw nog opnieuw als model voor vensters konden worden gebruikt, is dit moment niet nader te bepalen.

De betekenis van de opschriften onderaan het blad (1h6 en 1h5) is onduidelijk. Wellicht verwijzen ze naar de plaatsing van het raam, of naar nummeringen in een geschreven beeldprogramma.⁷ De wormgaatjes in het papier suggereren dat de tekening ooit op paneel was geplakt en gedurende een bepaalde periode als zelfstandig kunstwerk functioneerde.