Tabernakel met studeervertrek van de heilige Hiëronymus

Auteur: Rosie Razzall

Dit blad uit Pisanello’s taccuino di viaggio (reisschetsboek)^[1] toont een gotische kamer of tabernakel met een overhuiving, rijk versierd met maaswerk, standbeelden en gebeeldhouwde pinakels. Op het altaar in de kamer staat een crucifix met aan weerszijden twee lege nissen en boeken op hoge boekenplanken. De aandacht van de tekenaar ging vooral uit naar de complexe details van de architectuur en beeldhouwkunst, die zorgvuldig in pen in inkt zijn weergegeven.

Deze tekening is een van de twee kopieën in het taccuino naar een andere, volledige compositie met een zittende Hiëronymus in zijn studeerkamer. Op het Rotterdamse blad werd de architectonische omlijsting uitgewerkt, terwijl de figuur van de heilige die aan een lessenaar zit te lezen op een apart blad van het taccuino, nu in Parijs, werd getekend.^[2] De volledige compositie is te zien in het frontispice van een Bible moralisée in Parijs (afb.),^[3] waaraan in 1402 voor Filips II (1342‑1404), hertog van Bourgondië, werd begonnen. Dit manuscript is gerelateerd aan de werkplaats van de gebroeders Paul (1387?-1416) en Johan van Limburg (138?‑1416). Het frontispice is er apart ingeplakt en over de maker wordt nog altijd druk gediscussieerd.^[4] De tekeningen in het Louvre en Rotterdam werden enige tijd als voorstudies voor dit frontispice beschouwd,^[5] maar inmiddels zijn kenners het er al langere tijd over eens dat de drie bladen dezelfde, thans verdwenen bron hebben,^[6] vermoedelijk een tekening door de gebroeders Van Limburg, al is ook een paneelschilderij of miniatuur geopperd.^[7] Deze theorie over een vaak-gekopieerde, gezamenlijke bron wordt ondersteund door andere overgeleverde herhalingen van delen van dezelfde compositie. Eén hiervan is een vrijwel identieke architectonische inkadering in een miniatuur van de Madonna Ecclesia (Madonna in de Kerk) in het Getijdenboek van Isabella Stuart in Cambridge,^[8] dat in 1431 in Angers door de Rohan-meester en anderen werd vervaardigd voor Yolande van Aragon (1380‑1442), hertogin van Anjou. De boekenplanken in deze miniatuur lijken sterker op die in de Rotterdamse tekening dan op die in het frontispice in Parijs.^[9] De lezende figuur aan een lessenaar in de tekening in het Louvre duikt op in drie folio’s in een ander manuscript van de gebroeders Van Limburg: de Belles Heures du Jean de France, duc de Berry in New York,^[10] tweemaal met Hiëronymus en een derde maal enigszins aangepast als de heilige Catharina met eenzelfde vrijstaande lessenaar als te zien is in het frontispice van de Bible moralisée. Deze lessenaar is ook afgebeeld in De annunciatie van Barthélémy d’Eyck (werkzaam 1444‑1470) in Aix‑en‑Provence^[11] en een manuscript in New York.^[12] Een enigszins gerelateerd tafereel met Hiëronymus is afgebeeld in een manuscript uit de werkplaats van de gebroeders Van Limburg in het Vaticaan.^[13]

De Rotterdamse tekening werd vanaf de jaren 1950 aan Pisanello toegeschreven nadat twee onderzoekers stilistische overeenkomsten hadden geconstateerd met de studie op de verso van een staande vrouw die een helm onder haar arm klemt.^[14] Deze figuur is uiterst rechts op een verder leeg blad in het reisschetsboek getekend, dat hiervoor 90 graden werd gedraaid. De vrouw draagt een lang gewaad met ruime mouwen dat in de eerste decennia van de vijftiende eeuw in de mode was en een balzo, een groot rond hoofddeksel van wilgentakken met daaroverheen meerdere lagen namaakhaar.^[15] Degenhart relateerde de figuur aan de Arthursagen waar Pisanello vanaf 1422 voor de familie Gonzaga in Mantua aan werkte,^[16] en in dat geval kan de figuur worden vergeleken met een tekening in Wenen van een zittende vrouw met valken.^[17] Dominique Cordellier opperde dat de figuur getekend is naar een werk door Michellino da Besozzo (ca. 1370‑ca. 1455), een miniatuurschilder uit de kringen rond Pisanello en Gentile da Fabriano (ca. 1370‑1427).^[18] Degenhart/Schmitt brachten de figuur ook in verband met heraldische motieven.^[19]

Omdat de Rotterdamse tekening ontegenzeggelijk deel uitmaakte van het taccuino di viaggio, staat nu wel vast dat het blad afkomstig is uit Pisanello’s werkplaats,^[20] al worden zowel dit blad als de Parijse tegenhanger niet aan de meester zelf maar aan leerlingen uit Pisanello’s werkplaats toegeschreven.^[21] Meer intrigerend echter is de vraag hoe en waar de tekenaar toegang had tot dit motief van Franse oorsprong. Degenhart en Schmitt opperden dat Pisanello in de bibliotheek van de Visconti in Pavia boekillustraties van de gebroeders Van Limburg had bekeken;^[22] Meiss suggereerde dat de gebroeders Van Limburg tijdens een reis naar Italië mogelijk tekeningen in Milaan of Pavia hadden achtergelaten,^[23] en Lowden en Avril wezen naar Napels en de Bible moralisée ‘Français 166’ in het bezit van René d’Anjou, die van 1435 tot 1442 als koning in Napels hof hield en waar Pisanello begin jaren 1420 korte tijd verbleef.^[24] Hoewel de precieze omstandigheden waaronder de kopieën werden gemaakt misschien nooit helemaal duidelijk zullen worden, zijn de tekeningen in Rotterdam en Parijse belangrijke voorbeelden van de kruisbestuiving die tussen Franse en Italiaanse ideeën en motieven plaatsvond.

Afgezien van deze vragen over toeschrijving en herkomst is de Rotterdamse tekening ook interessant als het gaat om de functie ervan in het taccuino. Degenhart/Schmitt merkten terecht op dat het Parijse frontispice wat stijf oogt vergeleken met de veel lossere lijnvoering in de tekeningen in Rotterdam en Parijs waarin de twee motieven zijn gescheiden in delen die gemakkelijk opnieuw voor andere doeleinden te gebruiken waren.^[25] Dit wordt onderschreven door het feit dat de voorgrond onder aan het blad is leeg gelaten voor mogelijk nog een figuur en het deel onder het altaar aanzienlijk schematischer is getekend.^[26] Het blijft onduidelijk of de twee tekeningen werden gemaakt met het oog op een manuscript, schilderij of ander voorwerp, of domweg om beeldmotieven te verzamelen of de hand te oefenen. Hoewel de meeste tekeningen in het taccuino naar klassieke beeldhouwkunst of studies naar het leven verwijzen, toont een klein aantal studies gotisch maaswerk (bijvoorbeeld een blad in Wenen).^[27] Dit laat zien dat Pisanello’s werkplaats met een ruime diversiteit aan bronnen bekend was.