Hercules en Antaeus

Auteur: Rosie Razzall

In sommige versies van De werken van Hercules moest de held als elfde opdracht de reus Antaeus tijdens een worstelwedstrijd verslaan.^[1] Antaeus was onoverwinnelijk zolang hij fysiek contact met de aarde hield, en Hercules slaagde er dan ook pas in hem te wurgen toen hij de reus zo hoog had opgetild dat diens voeten de grond niet meer raakten. Deze tekening toont Hercules van achteren met beide benen stevig op de grond terwijl hij Antaeus omklemt die, aan diens verslapte gelaatstrekken en los bungelende benen te zien, de strijd al heeft opgegeven.

Hercules en Antaeus waren in de oudheid zelden het onderwerp van een sculptuur,^[2] waarschijnlijk omdat het verhaal slechts sporadisch in klassieke teksten werd vermeld. In de vijftiende eeuw pakten echter verschillende kunstenaars het thema op. De beeldhouwer Antonio del Pollaiolo (1431/1432-1498) maakte enkele bronzen beelden van Hercules en Antaeus, onder meer één in Florence^[3] waarin de twee naar elkaar toegewend met elkaar vechten, als ook een schilderij op paneel, eveneens in Florence.^[4] Later maakte Andrea Mantegna (1431-1506) tekeningen van Hercules en Antaeus, waarin beiden ook tegenover elkaar staan of Hercules Antaeus van achteren vastgrijpt, zoals gebruikelijk was in de weinige klassieke voorbeelden. Pollaiolo in het bijzonder maakte slim gebruik van de plasticiteit en driedimensionaliteit van brons om de felheid van het gevecht te benadrukken, waarbij Antaeus’ benen naar achteren zwaaien en Hercules ver achterover moet buigen om de reus in de lucht te houden. De Rotterdamse tekening van enkele decennia eerder oogt daarentegen opmerkelijk kalm en statisch: Antaeus’ rechterbeen bungelt wat vreemd voor Hercules’ dij, en het meest sprekende aspect is niet het fysieke geworstel, maar het bungelende hoofd en de slap afhangende mond van de reus.^[5] De tekening is geen studie naar een werk dat ons bekend is, en Degenhart/Schmitt dachten dat de compositie door de maker zelf was bedacht, al achtten ze het waarschijnlijker dat het blad in Pisanello’s werkplaats was vervaardigd en niet door de kunstenaar zelf.^[6] Verder merkten ze op dat Hercules vreemd genoeg een staart, zoals van een sater, heeft en vroegen zich af of de tekenaar ergens ook een bacchanaal in gedachten had.^[7] Een inmiddels verloren gegane reeks fresco’s die Masolino (1383-1447) in diezelfde periode in het Palazzo van kardinaal Giordano Orsini in Rome schilderde, beeldde onder andere Hercules en Antaeus in gevecht af met de gezichten naar elkaar toegewend, en het zou kunnen zijn dat de tekenaar van dit blad zich door dat fresco liet inspireren.^[8]

De verso toont een studie in metaalstift van het hoofd van een jongeman, zij het nauwelijks zichtbaar. Degenhart en Schmitt dachten dat deze kleine studie een zelfportret zou kunnen zijn,^[9] al merkten ze ook op dat dit op grond van zo’n vage tekening moeilijk te beoordelen viel. Een blad met kledingstudies in Bayonne,^[10] door Fossi Todorow aan Pisanello toegeschreven^[11] en door Degenhart en Schmitt aan diens werkplaats,^[12] toont rechtsboven een soortgelijk vage studie van een mannenkop in profiel.

Pisanello's taccuino di viaggio (reisschetsboek) kent een ingewikkelde geschiedenis, waardoor de herkomst van het blad in Rotterdam ondanks de zeventiende-eeuwse inscriptie op andere bladen uit dit boek lange tijd omstreden is gebleven.^[13] Degenhart/Schmitt oordeelden pas na gedegen onderzoek naar het taccuino in 2004 dat de tekening ooit deel uitmaakte van dit boek, waarvan de bladen inmiddels verspreid zijn over verschillende collecties.^[14] Het schetsboek werd door Gentile da Fabriano (ca. 1375-1427) aan Pisanello gegeven en aangevuld door verschillende leerlingen uit diens werkplaats, onder meer in de periode dat de kunstenaar na 1431/1432 in de basiliek van Sint-Jan van Lateranen in Rome aan een reeks fresco’s werkte. Veel van de bladen in het boek zijn kopieën naar de antieken, waar Pisanello zijn leerlingen in Rome ongetwijfeld toe aanzette, en mogelijk voelde een van de leerlingen zich hierdoor geïnspireerd een eigen versie van het klassieke gevecht te tekenen. Vijf bladen uit het taccuino bevinden zich nu in Rotterdam.^[15] Deze tekening is net als veel andere bladen uit het reisschetsboek bijgesneden. De bladen hebben allemaal een ander formaat en vertonen weinig tot geen sporen van naaigaatjes.