Portret van een neerkijkende man

Auteur: Gert Jan van der Sman

Dit zeldzame voorbeeld van een portretstudie in zilverstift, zwart krijt en verschillende kleuren dekverf werd in 1929 door Franz Koenigs verworven als een werk van Pietro Perugino (ca. 1446-1523). In het daaropvolgende decennium werd de tekening door onder anderen Bernard Berenson in zijn naslagwerk over de tekeningen van Florentijnse renaissancekunstenaars op naam van Ridolfo Ghirlandaio (1483-1561) gesteld. In recenter tijden bogen zich slechts weinig specialisten over de tekening, met uitzondering van William Griswold die de toeschrijving aan Ghirlandaio terecht verwierp.^[1] De tekeningen die met zekerheid aan Ridolfo zijn toe te schrijven, zijn alleen al in materiaal-technisch opzicht heel anders: deze werden alle uitgevoerd in pen en bruine inkt in een tamelijk nerveus handschrift. Bovendien zijn portrettekeningen van Ridolfo’s hand tot op heden niet bekend, en tot slot valt op dat in de door Ridolfo geschilderde portretten het clair-obscur een belangrijke rol speelt, terwijl dat in de Rotterdamse tekening niet aan de orde is.^[2]

Wat tekentechniek en stijlopvatting betreft, staat de Rotterdamse portretstudie nadrukkelijk in de vijftiende-eeuwse traditie. De wijze waarop het gezicht met behulp van fijne arceringen in verschillende kleuren dekverf is opgebouwd, doet sterk denken aan geschilderde portretten zoals die tussen circa 1480 en 1495 in de werkplaats van Domenico (1449-1494) en Davide Ghirlandaio (1452-1525) ontstonden. Ter vergelijking kan onder meer het Portret van Selvaggia Sassetti gelden, waarop dergelijke arceringen goed te zien zijn.^[3] Op basis van de linkshandige penseelvoering wordt dit portret tegenwoordig vaak aan Davide toegeschreven. In de Rotterdamse tekening vinden we de linkshandigheid niet terug. Daarom wordt hier de aanduiding ‘werkplaats of navolger van Domenico Ghirlandaio’ aangehouden. 

Het is onduidelijk met welk doel deze tekening is gemaakt. De ogen van de geportretteerde zijn grotendeels gesloten en men krijgt de indruk dat deze omlaag zijn gericht. Dit maakt het onwaarschijnlijk dat het gaat om een studie die bestemd was voor een zelfstandig portret op paneel. Volgens Berenson (1938) was de tekening gebaseerd op een dodenmasker, maar het is evengoed mogelijk dat het een detailstudie voor een grote compositie betreft.^[4] De tekening dankt haar aantrekkingskracht vooral aan de naturalistische weergave door de kunstenaar, gecombineerd met diens vermogen om de geportretteerde een ernstige, introverte gezichtsuitdrukking te verlenen. De tekenkunstige middelen zijn op bedachtzame wijze aangewend: voor de grijze haarlokken kon de tekenaar met zwart krijt volstaan, terwijl het gelaat met veel gevoel voor tonaliteit en textuur in penseel en dekverf is uitgewerkt. Zeer geraffineerd zijn de roze kleuraccenten op de plekken waar de huid van de oude man het dunst is, in het bijzonder die van de wangen en de oogleden. Dergelijke details zijn het resultaat van aandachtige observatie en brengen de geportretteerde dichtbij de beschouwer.