Kop van een oude man in profiel naar rechts

Auteur: Michael Kwakkelstein

Deze tekening toont een mannenhoofd dat identiek is aan het hoofd dat is afgebeeld in een groep van acht metaalstifttekeningen die worden toegeschreven aan een anonieme Lombardische schilder die in de jaren 1490 in Milaan werkzaam was en doorgaans de Maestro della Pala Sforzesca wordt genoemd.^[1] Sommige van deze tekeningen werden in de zeventiende eeuw beschouwd als portretten van Artus Gouffier de Boisy (1475‑1519), de Franse diplomaat en kamerheer van koning Frans I (1494‑1547).^[2] De al wat oudere, kalende man in de tekeningen lijkt echter sprekend op de architect Donato Bramante (1444‑1514).^[3]

In de metaalstifttekeningen is de geportretteerde vanuit verschillende standpunten weergegeven, maar steeds met dezelfde treurige gelaatsuitdrukking en slappe huidplooien onder de kin als in de Rotterdamse tekening. Om die reden is ook wel geopperd dat de tekeningen werden gemaakt naar een portret in klei door Leonardo da Vinci (1452‑1519).^[4] Waarschijnlijk waren ze, inclusief de Rotterdamse tekening, bedoeld als oefening in het tekenen naar een sculptuur.^[5] Dit zou de manier verklaren waarop anatomische details, zoals de slappe plooien in de hals, als een samenspel van licht en schaduw werden benut om volume te suggereren. Volgens een contemporaine bron waren de hoofden van de apostelen in Leonardo’s Het laatste avondmaal gebaseerd op portretten die de kunstenaar had gemaakt van verschillende leden van het Sforza-hof en Milanese mannen van 'wezenlijke statuur'.^[6] Het feit dat Leonardo de fysionomie van het gezicht voor het kalende, bebaarde hoofd van de figuur van Andreas in Het laatste avondmaal gebruikte, doet sterk vermoeden dat diens gelaatstrekken die van Bramante zijn.^[7]

De Rotterdamse tekening is stilistisch nauw verwant aan de tekeningen van de Maestro della Pala Sforzesca. Van diens hand zijn niet alleen afbeeldingen van hetzelfde type hoofd bekend, maar ook een tekening in Milaan waarin het lange, krullende haar van een jonge vrouw vrijwel precies zo is weergegeven als het haar van de man in deze tekening.^[8]