Studies voor ‘Julius Caesar’: twee jongeren met een armillarium

Auteur: Judith Niessen

Twee jongens zijn in dezelfde positie van onder af getekend. Beiden zetten het linkerbeen naar voren en draaien het rechterbeen en het bovenlichaam een kwartslag naar rechts. In hun linkerhand dragen zij een staf, die steunt op hun heup en hun rechterhand wijst op een armillarium, dat als zodanig alleen te herkennen is bij de linker figuur. Zoals Volk-Knüttel in 1989 aantoonde, gaat het hier om studies voor Julius Caesar, die samen met de Romeinse keizer Augustus ten voeten uit was afgebeeld op een verloren gegane plafondschildering van Peter de Witte (afb. 1). Dit schilderij, ontstaan tussen 1601 en 1603, bevond zich in één van de negen ruimtes op de begane grond van de ‘Residenz’ van hertog Maximiliaan I (1573-1651) in München.¹ De Witte verzorgde in opdracht van de hertog het decoratieprogramma voor deze ruimtes, dat er ondermeer toe diende zijn belangrijke afkomst te onderstrepen. Maximilian was er ten onrechte van overtuigd dat hij afstamde van Karel de Grote en liet een genealogie samenstellen die dit moest bewijzen. Het decoratieprogramma verbond de heersers uit de antieke oudheid, zoals Julius Caesar, Augustus en Constantijn de Grote met Beierse heersers, zoals Otto von Wittelsbach en Keizer Ludwig van Beieren. Karel de Grote vormde de verbindende schakel tussen beide groepen.²

De Witte gebruikte voor zijn studies vaak dezelfde modellen. Zo ook hier. Op enkele studiebladen, zoals die met Johannes de Doper en de Heilige Elisabeth in Parijs en die met enkele hoofden en ledematen in München, was dat zijn zoon Wilhelm, zoals een opschrift op enkele tekeningen doet vermoeden.³ Op basis van overeenkomsten in fysionomie tussen deze getekende portretjes en de beide figuren op het Rotterdamse blad is het goed mogelijk dat Wilhelm ook hier het model was. De rechterfiguur is vermoedelijk naar het leven getekend. Op basis daarvan tekende De Witte de jongen links op een iets grotere schaal.⁴ Hij veranderde de positie van de staf en voegde kleding toe die beide overeenkomen met de uiteindelijke voorstelling. Het is weleens veronderstelt dat deze tekening, samen met vijftien andere genummerde bladen, deel uitmaakte van een schetsboek.⁵ Deze tekening is echter ongenummerd en geeft geen andere aanwijzingen die dit idee ondersteunen. Bij een aantal voorstudies van Peter de Witte is aan de bovenrand een eigenhandige inscriptie monaco en een jaartal te lezen. Het blad met voorstudies voor Alexander de Grote, in het Kupferstichkabinett in Berlijn, getekend voor hetzelfde project, is bijvoorbeeld 1601 gedateerd. Ook bij de hier besproken tekening, die aan de bovenkant iets is afgesneden, zijn middenboven nog de resten van een inscriptie te zien. Mogelijk betreft het ook hier de restanten van een datum.⁶ Het studieblad zal in ieder geval tijdens de uitvoering van het decoratieprogramma voor Maximilaan getekend zijn en kan ergens tussen 1601 en 1603 worden gedateerd.