Hoofd van een vrouw

Auteur: Rosie Razzall

In 1928 kocht Franz Koenigs een groep van zeven tekeningen en in 1929 nog twee aanverwante werken waarvan verondersteld werd dat ze alle van de hand van Signorelli of diens school waren.^[1] Van deze negen tekeningen bevinden zich er nu twee in het Pushkin Museum in Moskou, in afwachting van restitutie aan de Nederlandse Staat (I 270 en I 275).^[2]

Alle bladen dragen in een van de benedenhoeken het monogram LS, geschreven in pen en inkt, behalve I 287 waarvan een hoek diagonaal is afgesneden en de letters zodoende waarschijnlijk werden verwijderd. In haar proefschrift (tevens catalogus) gewijd aan de tekeningen van Signorelli en aan kopieën naar diens werken (1995) omschreef Van Cleave 21 bladen als een ‘inferieure groep kopieën naar Signorelli’ die allemaal waren voorzien van dezelfde in elkaar verstrengelde initialen.^[3] Op enkele van Signorelli’s eigenhandige tekeningen (zoals die in Londen^[4] en Parijs^[5])  staan eveneens deze initialen, maar de betekenis ervan blijft onduidelijk. De letters zijn er mogelijk op verschillende momenten door verschillende handen op genoteerd, maar het kan ook zijn dat ze door een vroege verzamelaar werden toegevoegd aan een groep eigenhandige tekeningen en ateliertekeningen.^[6]

Van Cleave nam per abuis slechts een van de Rotterdamse tekeningen (I 269) in haar inventarisatie van deze groep op, en vermeldde dat de andere werken zich in Berlijn^[7] en diverse privécollecties bevonden.^[8] De negen Rotterdamse bladen behoren echter onmiskenbaar tot dezelfde groep tekeningen, die zij omschreef als ‘late werken door Signorelli en diens school… Ze [de betreffende kunstenaars] waren overduidelijk bekend met een breed scala aan Signorelli’s werken en mogelijk gevestigd in Cortona’.^[9] Hoewel Van Cleave suggereert dat ‘de kopiist mogelijk ergens rond het midden van de zestiende eeuw werkte, kort na Signorelli’s overlijden’,^[10] blijft ook de mogelijkheid bestaan dat de tekeningen nog tijdens diens leven, en onder zijn supervisie, door kunstenaars in zijn atelier werden gemaakt.

De negen Rotterdamse tekeningen zijn van verschillende handen en sommige werden door nog jeugdige kunstenaars vervaardigd. Het zijn waarschijnlijk allemaal kopieën naar geschilderde of getekende voorbeelden die in kringen rond Signorelli of in diens atelier in omloop waren. Een aantal werd in verschillende krijtsoorten getekend, terwijl andere werden uitgevoerd in gewassen pen, een medium dat Signorelli zelf maar zelden gebruikte. Sommige bladen zijn door meer dan één hand betekend, zoals krijttekeningen die door andere kunstenaars vervolgens verder in pen en inkt werden uitgewerkt. In weer andere gevallen lijken de tekeningen op de recto en de verso van twee verschillende kunstenaars te zijn.

Op het huidige blad staat een studie van het hoofd van een omlaag kijkende vrouw, getooid met een lint in het haar. Met wit krijt zijn bij de neus, het voorhoofd en de kin toetsen aangebracht, maar verder is de tekening eenvoudig van uitvoering, met aarzelend getekende zwarte contouren en enkele niet ingevulde partijen. De houding van de vrouw doet enigszins denken aan de vrouwelijke heilige die het hoofd van de Maagd vasthoudt in het in 1507 voltooide werk De kruisiging met heiligen, geschilderd voor de broederschap van de heilige Antonius-Abt in Sansepolcro, al zijn er wel enkele verschillen in het haar en de sluier. Het zou een kopie naar dat model kunnen zijn, hoewel niet noodzakelijkerwijs naar het schilderij zelf. Mogelijk was onze tekenaar bekend met voorbeelden als de eigenhandige tekening van Signorelli in Florence,^[11] waarin met subtieler aangebracht krijt eveneens een vrouwenhoofd is afgebeeld. Op de verso staat een ondefinieerbaar object gedecoreerd met een patroon, mogelijk een detailstudie voor een kostuum.