De ontmoeting van Maria en Elisabeth

Auteur: Rosie Razzall

In 1928 kocht Franz Koenigs een groep van zeven tekeningen en in 1929 nog twee aanverwante werken waarvan verondersteld werd dat ze alle van de hand van Signorelli of diens school waren.^[1] Van deze negen tekeningen bevinden zich er nu twee in het Pushkin Museum in Moskou, in afwachting van restitutie aan de Nederlandse Staat (I 270 en I 275).^[2]

Alle bladen dragen in een van de benedenhoeken het monogram LS, geschreven in pen en inkt, behalve I 287 waarvan een hoek diagonaal is afgesneden en de letters zodoende waarschijnlijk werden verwijderd. In haar proefschrift (tevens catalogus) gewijd aan de tekeningen van Signorelli en aan kopieën naar diens werken (1995) omschreef Van Cleave 21 bladen als een ‘inferieure groep kopieën naar Signorelli’ die allemaal waren voorzien van dezelfde in elkaar verstrengelde initialen.^[3] Op enkele van Signorelli’s eigenhandige tekeningen (zoals die in Londen^[4] en Parijs^[5]) staan eveneens deze initialen, maar de betekenis ervan blijft onduidelijk. De letters zijn er mogelijk op verschillende momenten door verschillende handen op genoteerd, maar het kan ook zijn dat ze door een vroege verzamelaar werden toegevoegd aan een groep eigenhandige tekeningen en ateliertekeningen.^[6]

Van Cleave nam per abuis slechts een van de Rotterdamse tekeningen (de huidige tekening I 269) in haar inventarisatie van deze groep op, en vermeldde dat de andere werken zich in Berlijn^[7] en diverse privécollecties bevonden.^[8] De negen Rotterdamse bladen behoren echter onmiskenbaar tot dezelfde groep tekeningen, die zij omschreef als ‘late werken door Signorelli en diens school… Ze [de betreffende kunstenaars] waren overduidelijk bekend met een breed scala aan Signorelli’s werken en mogelijk gevestigd in Cortona’.^[9] Hoewel Van Cleave suggereert dat ‘de kopiist mogelijk ergens rond het midden van de zestiende eeuw werkte, kort na Signorelli’s overlijden’,^[10] blijft ook de mogelijkheid bestaan dat de tekeningen nog tijdens diens leven, en onder zijn supervisie, door kunstenaars in zijn atelier werden gemaakt.

De negen Rotterdamse tekeningen zijn van verschillende handen en sommige werden door nog jeugdige kunstenaars vervaardigd. Het zijn waarschijnlijk allemaal kopieën naar geschilderde of getekende voorbeelden die in kringen rond Signorelli of in diens atelier in omloop waren. Een aantal werd in verschillende krijtsoorten getekend, terwijl andere werden uitgevoerd in gewassen pen, een medium dat Signorelli zelf maar zelden gebruikte. Sommige bladen zijn door meer dan één hand betekend, zoals krijttekeningen die door andere kunstenaars vervolgens verder in pen en inkt werden uitgewerkt. In weer andere gevallen, zoals op het huidige blad, lijken de tekeningen op de recto en de verso van twee verschillende kunstenaars te zijn.

Op de recto staan twee ruw opgezette en vlot getekende figuren in zwart krijt; mogelijk betreft het een voorstelling van de ontmoeting tussen de Maagd en de heilige Elisabeth. De tekening is eerder een voorbereidende studie dan een kopie, aangezien de kunstenaar verschillende houdingen voor het been van de knielende Maagd overwoog. Hoewel Signorelli dit onderwerp minstens één keer heeft geschilderd, is er geen duidelijke overeenkomst te ontdekken tussen zijn schilderij in Berlijn en de figuren in onze tekening^[11] en verwierp Van Cleave een toeschrijving aan Signorelli zelf.^[12] De tekening is bijgesneden, vermoedelijk om de meer gedetailleerde, zij het minder vakkundig uitgevoerde gewassen pentekening op de keerzijde van het blad in te kaderen.

Die tekening op de verso is wat stijver van stijl en stelt een staande, in een mantel gehulde vrouw voor, vermoedelijk een heilige, met het hoofd naar rechts gewend. De pose doet denken aan elementen in Signorelli’s tekening van Maria Magdalena die zich in Parijs bevindt,^[13] en aan een studie van de heilige Lucia, een werk dat voor het laatst in 1990 op de kunstmarkt in New York werd gezien,^[14] al ontbreken bijbehorende attributen zoals een zalfpot of een kelk. De figuur is in de meer ingetogen stijl van een kopiist getekend en laat goed zien hoe Signorelli’s voorbeelden eindeloos in diens atelier werden herhaald, gekopieerd, aangepast en voorzien van wisselende attributen, al naargelang de af te beelden heilige. De langwerpige vingers, ledematen en voeten zijn van weinig harmonieuze proporties. In stijl en behandeling doet de tekening denken aan twee gewassen pentekeningen die in 1977 voor het laatst in Londen op de markt verschenen, en het is dan ook mogelijk dat deze drie tekeningen door dezelfde hand werden vervaardigd.^[15]