Buste van een man met een gepluimde helm

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening maakt deel uit van een kleine groep studies die Michelangelo rond 1504-1506 in pen in inkt van hoofden met fraaie helmen vervaardigde. Op dit blad draagt een mannelijke figuur in profiel een rijkversierde, gepluimde helm met een geschubd, snavelvormig vizier en een kralennet over het achterhoofd. De schaduwpartijen in hals en gezicht, als ook de fijnere details van de helm, getuigen van een expressief gehanteerde pen. De epauletten van de figuur zijn slechts vluchtig met enkele streken aangegeven. Rechts is op kleinere schaal een tweede hoofd in profiel getekend met erboven één vlotte lijn die het begin van een ander idee voor een theatrale helm suggereert.

De tekening in Rotterdam en de voorbeelden met verwante motieven in Parijs,^[1] Hamburg,^[2] Florence^[3] en in een kopie in Dublin^[4] worden vaak gerelateerd aan de krijgslieden in De slag bij Cascina, een fresco dat bedoeld was voor de Sala del Maggior Consiglio in het Palazzo Vecchio in Florence. Michelangelo zou dit fresco nooit voltooien, maar een deel van de compositie is bekend van een kopie van het karton in Holkham Hall^[5] waarop een groep strijders zich aankleedt voor de veldslag na een bad in de rivier de Arno bij Cascina te hebben genomen. Slechts één van hen draagt een rijkversierde helm en mogelijk zijn deze studies dus eerdere ideeën voor de compositie^[6] of gerelateerd aan een andere, onbekende overwinningsscène voor hetzelfde project.^[7] Michelangelo zal bekend zijn geweest met voorbeelden van decoratieve zoömorfe motieven van de hand van Andrea del Verrocchio (1435-1488) en Leonardo da Vinci (1452-1519),^[8] wiens fresco De slag bij Anghiari voor de tegenovergelegen muur in dezelfde zaal was gepland. Recent beargumenteerde Paul Joannides dat de figuren betrekking zouden kunnen hebben op de martelaars en beulen in Het martelaarschap van de tienduizend, een nooit uitgevoerd fresco waar Michelangelo rond 1506 ideeën voor uitwerkte.^[9]

De toeschrijving van de tekening aan Michelangelo begon onder deskundigen geleidelijk aan halverwege de twintigste eeuw ingang te vinden,^[10] en inmiddels wordt de studie algemeen als een eigenhandig werk erkend, dit vanwege de spontane, vloeiende lijnvoering en gelijksoortige figuren in de groep soldaten met een helm.^[11] Ter vergelijking: de tekening in Parijs combineert voltooide ontwerpen met andere, veel vlotter uitgewerkte ideeën, en mogelijk is de Rotterdamse tekening een fragment van een blad met eenzelfde opzet.^[12] Kunsthistoricus Charles de Tonay publiceerde de Rotterdamse tekening voorafgaand aan de verwijdering van een reparatie die de ontbrekende delen van de tekening - beide hoeken links en de punt van het vizier - had aangevuld.^[13] Aangezien deze toevoegingen het stempel van Emile Wauters (L.911) droegen, dateerde de reparatie waarschijnlijk van vóór of tijdens de jaren dat het blad in diens bezit was.

Frederic Lees merkte in 1913 de gelijkenis op tussen de Rotterdamse tekening en twee roodkrijtstudies met vage contouren van figuren in profiel met een helm of hoofdtooi^[14] op de verso van een tekening door Michelangelo in Oxford, gedateerd rond 1524-1525.^[15] Een van de hoofden gaat deels achter de tekst van een gedicht schuil, en het hoofd eronder is een kopie die met slechts enkele lijnen is aangeduid.^[16] Het verborgen hoofd lijkt enigszins op de Rotterdamse helm, vooral als het gaat om het snavelvormige vizier, de oorflappen en de kralenversiering op het voorhoofd, maar het bovendeel van de helm is lichtelijk anders en er zijn ook geen pluimveren. Daarnaast kan een andere studie op de verso van het blad in Oxford ook aan de pen-en-inkttekeningen van een helm van twintig jaar eerder worden gerelateerd: het hoofd in vooraanzicht correspondeert spiegelbeeldig met de hoofden op de Parijse tekening, zij het dat de hoofdtooi van vleugels in plaats van een slang met kapje is voorzien. Als gezegd doet de schets van een ruiter op het blad in Oxford ook aan Michelangelo’s eerdere studies voor De slag bij Cascina denken.^[17] Gezien deze drie connecties met de helmtekeningen en het fresco van Cascina kunnen we gevoeglijk aannemen dat Michelangelo de tekenoefeningen op het blad in Oxford met dit onderwerp in zijn achterhoofd uitvoerde en hierbij mogelijk zelfs teruggreep op de tekeningen in Rotterdam en Parijs en andere bladen voor dit project die zich nog in zijn werkplaats bevonden. Hij kreeg in deze periode opnieuw belangstelling voor rijkversierde helmen en hoofdtooien, zoals te zien is in tekeningen van onder meer een vrouwenhoofd en de graaf van Canossa, beide in Londen.^[18]