Studies van een krekel en een vlieg

Auteur: Judith Niessen

Deze knielende vrouw is getekend voor een lage muur, met in het verschiet een ommuurde stad in een heuvelachtig landschap. De vrouw is verwant aan de knielende donatrice met de Heilige Michael achter zich, te zien op een tekening die in de jaren negentig in de handel was.¹ Dat blad wordt door Friedländer, Dupont en Sonkes toegeschreven aan een Nederlandse of Franse navolger van Rogier van der Weyden en wordt rond 1470 gedateerd.² Zij baseren zich op twee zijluiken van een retabel in Ambierle (Frankrijk) met daarop twee soortgelijke donatrices, toegeschreven aan een Bourgondische navolger van Rogier.³ De gelaatstrekken en de kleding van de vrouw op deze tekening doen daarnaast ook denken aan het geschilderde vrouwenportret uit de werkplaats van Rogier in Londen, rond 1460 wordt gedateerd.⁴

Ze is vermoedelijk gekopieerd naar voorbeeld. De schaduw van de vrouw ontbreekt in het landschap, waardoor zij min of meer daarin zweeft. Daarnaast zijn de restanten van een nogal mechanisch uitgevoerde ondertekening in zwart krijt zichtbaar, zoals bij de linkermouw. Deze ondertekening is mogelijk het resultaat van overname met behulp van bijvoorbeeld een calqué. Hierbij werd de keerzijde van een vel papier zwart gemaakt, waarna het tussen het model en het blad van de kopie werd gelegd. Vervolgens werden de contouren doorgegriffeld waardoor het krijt van het tussenblad zich aan het nieuwe blad hechtte.⁵ Het landschap is vermoedelijk daarna pas getekend. Dit is op een losse, schetsmatige manier gedaan en het betreft waarschijnlijk een eigen inventie. Hetzelfde geldt voor de krekel en de vlieg op de keerzijde van het blad, die van dezelfde hand zijn en wellicht naar het leven zijn getekend. De contouren van de heuvels, bomen en het stadsgezicht zijn snel neergezet, waarbij de bossages zijn ingevuld en opgebouwd met willekeurig, dicht op elkaar geplaatste streepjes, langere halen en half open rondjes.

De tekening is aanzienlijk later vervaardigd dan de Donatrice met de Heilige Michael. De kunstenaar baseerde zich weliswaar op een ouder voorbeeld uit Rogiers omgeving, maar de tekenstijl met de los nagetrokken contour- en plooilijnen en het regelmatige patroon van korte (kruis-)arceringen doet eerder denken aan tekeningen uit de omgeving en navolging van Dieric Bouts (1415/20-1475).⁶ Het type landschap met de coulissenachtige heuvels, de hoge bomen en de prominente op de heuvels gelegen stad komt vaak terug in schilderijen van Bouts en zijn omgeving. Vergelijkbaar is bijvoorbeeld een landschap in de achtergrond van een Hemelvaart van Maria, toegeschreven aan Aelbert Bouts (c. 1451/54-1549), dat rond 1500 kan worden gedateerd (afb).⁷ Vermoedelijk is ook deze tekening rond die tijd ontstaan.