Een meisje met een pop, een Christuskop en twee mannenkoppen

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening hoort bij een ander blad met schetsen in metaalstift van een vrouwenkop, een haan en een paard uit de verzameling Rodrigues, die samen in de Czeczowička-veiling werden verkocht (afb.). Beide bladen maakten vermoedelijk deel uit van hetzelfde tekeningenboek. Boon is van mening dat de tekeningen stilistisch verwant zijn aan zeven portretten in metaalstift die zich oorspronkelijk in de Skene-collectie bevonden en waarvan nu drie exemplaren in New York en één in Amsterdam zijn.¹ Die portretten hebben ontegenzeggelijk een Italiaanse uitstraling, net als enkele van de studies hier, maar zijn beslist niet van dezelfde hand. De Skene-tekeningen zijn vrijer uitgewerkt en kwalitatief beter. De tekeningen kenden daarnaast een toeschrijving aan de omgeving van Jan Gossaert.² Beide bladen zijn een goed voorbeeld van de invloed die de Italiaanse schilderkunst had op kunstenaars in de Nederlanden. Zo herinnert de vrouwenkop aan figuren van Leonardo da Vinci. Het werk van deze kunstenaar was vooral onder Zuidnederlandse schilders zeer populair. Zo raakten Antwerpse schilders, zoals Quinten Metsys (1456-1530) en Joos van Cleve (c. 1485-1540/41), bekend met zijn werk dankzij de positie van de stad Antwerpen als handelscentrum. Hierdoor kwam men eenvoudig in aanraking met uitheemse goederen, waaronder Italiaanse schilderijen. Ook buitenlandse schilders die in de Nederlanden werkten droegen bij aan de bekendheid van Leonardo. Zo was Ambrosius Benson, afkomstig uit Lombardije, de geboortestreek van Leonardo, lange tijd werkzaam in Brugge.

Dit blad is 1543 gedateerd. In relatie tot die datum doen de tekeningen ouderwets aan. Ze zijn gaan terug op onbekende oudere voorbeelden, die zo’n twintig jaar eerder moeten worden gedateerd. Zo zijn dergelijke naar elkaar toegebogen mannenhoofden te zien in de predella met Het laatste avondmaal van het Santa Maria della Pace-altaar van Joos van Cleve in Parijs, dat omstreeks 1525 wordt gedateerd.³ Ook de Christuskop met stralenkrans kan van een dergelijke voorstelling zijn afgeleid. Deze vertoont echter ook overeenkomsten met het zogenaamde ‘Christus als Verlosser’-type dat zo geliefd was bij Antwerpse kunstenaars actief rond 1520.⁴ Het licht gebogen vrouwenhoofd op de andere tekening doet weer denken aan de Madonna en kind in een landschap, waarvoor Quinten Metsys of een navolger een compositie van Leonardo als basis nam.⁵

Het meisje dat een pop in haar hand houdt past ook goed binnen de portretstijl van Joos van Cleve en andere Antwerpse kunstenaars, zoals de Meester van de vrouwelijke halffiguren (actief circa 1500-1530). Ook dit tafereel is mogelijk gebaseerd op een ouder voorbeeld.⁶