De vismarkt (het element Water)

Auteur: Judith Niessen

Dit markttafereel met een viskraam behoort samen met een keukeninterieur en nog twee markttaferelen in dit museum (inv. nrs. N 169, N 166, N 168) tot een serie van de vier elementen. De vogelkraam (inv. nr. N 166) staat symbool voor lucht, de viskraam  voor water, de groente- en fruitkraam (inv. nr. N 168) verwijst naar de aarde en het keukentafereel (inv. nr. N 169) naar vuur. Daarnaast hebben de tekeningen een lichte erotische ondertoon, te oordelen naar de schalkse blikken en de insinuerende handelingen van de personages. Zo is de omhooggehouden kip bij De vogelmarkt een veel voorkomend erotisch motief in de zestiende- en zeventiende-eeuwse beeldende kunst. Het is een verwijzing naar het werkwoord ‘vogelen’ dat een ander woord is voor de liefde bedrijven.¹

Van Het keukenstuk en De vogelmarkt  zijn geschilderde versies in de trant van Joachim Beuckelaer bekend.² Vermoedelijk zijn zowel de tekeningen als de schilderijen op prototypen van Beuckelaer gebaseerd. Thematisch passen de voorstellingen in ieder geval goed binnen zijn oeuvre. In Londen bevindt zich namelijk van Beuckelaers hand een monumentale serie van vier schilderijen die ook een allegorie op de vier elementen vormt. De groep bestaat net als deze vier tekeningen uit drie markttaferelen en één keukenstuk.³ In de achtergrond van elk van deze werken is een Bijbels tafereel uitgebeeld, wat bij de Rotterdamse tekeningen en in de twee geschilderde versies ontbreekt. Ook het koppel dat aan de rechterzijde in De groentenmarkt  tegen elkaar aanleunt, is terug te voeren op een motief dat zijn oorsprong vindt bij Beuckelaer.⁴ Daarnaast bevat de achterzijde van de tekening met de viskraam een onuitgewerkte contourschets in zwart krijt van nog een keukenstilleven, waarvan in ieder geval de gebogen figuur aan de linkerzijde ook goed op Beuckelaer geïnspireerd zou kunnen zijn.

Drie van de tekeningen, De vismarkt, De groentemarkt en Het keukenstuk laten sporen van een ondertekening in zwart krijt zien. De composities zijn vervolgens opgezet met schetsmatige contourlijnen, waarna de kunstenaar de voorstellingen verder vormde aan de hand van bruine wassingen, witte hoogsels en enkele kleuren in olieverf. De combinatie van technieken wijst er op dat ze mogelijk zijn bedoeld als hulpmiddel om schilderijen in prent om te kunnen zetten. Zo produceerden Peter Paul Rubens en zijn werkplaats kopieën naar zijn schilderijen in vrijwel dezelfde techniek, die daarna werden doorgegriffeld om in prent te worden gebracht.⁵ De techniek verschafte de graveur nauwkeurige informatie over volumes en gradaties van licht en donker.⁶ Bij geen van deze vier bladen zijn echter sporen van doorgriffeling zichtbaar. De schilderachtige techniek spreekt voor een datering van de bladen in het eerste kwart van de zeventiende eeuw.