Hercules, Nessus en Deianeira

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Uitgebeeld is het gevecht van Hercules met de centaur Nessus, de zoon van Ixion, die zich aan Hercules’ geliefde Deianeira wilde vergrijpen toen hij haar over de rivier de Euenus droeg. ¹ Voordat Hercules Nessus met een pijl doodde, gaf deze centaur Deianeira een mantel doordrenkt van zijn bloed en zei haar dat dit een liefdesmiddel was. Toen Deianeira later geruchten opving over Hercules’ ontrouw, stuurde ze hem de bloeddoordrenkte mantel om zijn liefde terug te winnen. Nessus’ bloed was echter giftig en toen Hercules het kleed omhing, kleefde het vast aan zijn huid en veroorzaakte een ondragelijke pijn. Uit wanhoop nam Hercules plaats op een brandstapel die door een van zijn dienaren werd aangestoken (Ovidius, Metamorphosen IX, 102-275).

Op de tekening trekt Hercules het hoofd van de steigerende Nessus naar achteren aan zijn haren, terwijl deze Deianeira met zijn rechterarm vasthoudt en op zijn paardenrug trekt. De anonieme tekenaar heeft zich daarbij gebaseerd op het bronzen fonteinbeeld met Hercules, Nessus en Deianeira dat Adriaen de Vries (1556-1626), de Nederlandse hofbeeldhouwer van keizer Rudolf II, in 1622 in Praag maakte.² Hoewel de beeldengroep van De Vries niet exact is nagevolgd – zo wijzigde de tekenaar de houding van Nessus’ armen – staat het buiten kijf dat dit beeld als uitgangspunt diende. Opmerkelijk zijn de overeenkomsten in de enigszins gedraaide houding van Hercules, de kleine knots in zijn uitgestrekte rechterarm, de steigerende centaur en het feit dat Hercules aan Nessus’ haar trekt.

Adriaen de Vries liet zich bij dit fonteinbeeld op zijn beurt inspireren door een bekende beeldengroep van Nessus en Deianeira van Giambologna van omstreeks 1575-1580, die hij echter naar believen aanpaste.³ De Vries maakte zijn fonteinbeeld voor een thans onbekende opdrachtgever. Een tekening van de beeldengroep door een ateliermedewerker van De Vries, voorzien van afmetingen en prijs, zou erop kunnen duiden dat De Vries de beeldengroep onder aandacht wilde brengen van potentiële kopers. Wellicht behoort het beeld tot de werken die hij in 1626 aan Albrecht von Waldstein in Praag schonk, of die na diens dood in hetzelfde jaar uit zijn nalatenschap verkocht werden.⁴ Waar de anonieme maker van de besproken tekening het beeld van De Vries gezien heeft – in Praag of elders, of in De Vries’ atelier – is dus onbekend. Maar het natekenen van deze complexe compositie was ongetwijfeld een interessante artistieke uitdaging.

De tekening stond in de collectie van Franz Koenigs op naam van Otto van Veen en heette eerder ‘school van Rubens’.⁵ De toeschrijving aan Van Veen was mogelijk gebaseerd op de techniek waarin de voorstelling is uitgevoerd. In de tweede helft van de jaren 1590 schilderde Van Veen diverse grisailles in olieverf op papier ter voorbereiding van zijn emblemen en schilderijen, iets wat hij vermoedelijk in Italië geleerd had.⁶ Deze techniek werd ook wel gebruikt door andere Noord en Zuid-Nederlandse kunstenaars, zoals Dirck Barendsz en Anthonie van Blocklandt.⁷ De manier waarop het achterlijf van Nessus is weergegeven, met een dik achterwerk en enigszins doorgezakte benen, doet denken aan de Antwerpse schilderkunst rond Rubens. Daarom moet gedacht worden aan een vooralsnog onbekende, Zuid-Nederlandse kunstenaar die in of na 1622 in Praag was en daar de beeldengroep van Adriaen de Vries heeft gezien.